الگوی جریان‌های گردشگری در ایران

سفر به ایران و مسافرت ایرانیان به سایر نقاط جهان با شکل‌گیری امپراتوری هخامنشی شکل گرفته و طی ادوار تاریخی مناسبات سیاسی و اقتصادی بین ایران و جهان زمینه‌ساز مسافرت به ایران بوده و یا زمینه سفر ایرانیان به سایر نقاط جهان را فراهم کرده است، اما از این‌که بتوان سفر را منبع اقتصادی درآمدزایی دانست و یا از آن به الگوی رفتاری اجتماعی‌ای یاد کرد که برای گذران فراعت و تفریح انجام می‌شده است زمان چندانی نمی‌گذرد. به همین علت، این فعالیت اقتصادی که در دنیای امروز از آن به صنعت جهانگردی یاد می‌شود و یا جریان‌های سفری که با عنوان جریان‌های گردشگری یا جهانگردی نام برده می‌شود موضوع تقریباً جدیدی است که از قرن نوزدهم میلادی به بعد در دنیا مطرح شد و به خصوص پس از آغاز قرن بیستم و مهم‌تر از آن پس از جنگ جهانی دوم و نیمه دوم قرن بیستم یعنی 1950 میلادی به بعد به مثابه فعالیت اقتصادی و اجتماعی مهمی نگریسته شد.
در ایران از گذشته‌های دور سفرهای زیارتی و تجاری چه در داخل و چه به خارج از مرزهای سیاسی ایران رواج داشته است، اما چنانچه بخواهیم از آن به «صنعت جهانگردی» یاد کنیم، در سال‌های پایان قرن نوزدهم مصادف با پایان حکومت سلطنتی قاجار و روی کارآمدن رضاخان پهلوی بود که رواج گرفت. لازم به یادآوری است که در منابع تاریخی به احداث بناهایی مانند کاروان‌سراها و شبکه‌های ارتباطی در ایران اشاره شده است که کاروان‌های زیارتی و بازرگانی از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند، اما اولین واحد اقامتگاهی که به سبک هتل‌های امروزی ساخته ‌شد در دوران‌ قاجار و در شهر قزوین بوده است و در آن دوران نیز خودرو و قطار هرچند محدود وارد ایران شد، تشکیلاتی که به دنبال بهره‌برداری از منافع اقتصادی و یا اجتماعی فرهنگی و سیاسی از این موضوع باشد تا روی کارآمدن رضاشاه وجود نداشته و با تشکیل حکومت پهلوی اولین تشکیلات رسمی جهانگردی ایران با نام «اداره امور جلب سیاحان خارجی» در وزارت داخله شکل می‌گیرد که هدف اصلی آن بهره‌برداری سیاسی ـ اجتماعی و اقتصادی از فعالیت‌های گردشگری است.
بنابراین برای تحلیل الگوی فضایی جریان‌های گردشگری در ایران لازم است از سه بعد در دوره‌های زمانی گوناگون به آن بپردازیم که در ادامه این ابعاد بررسی می‌شود:

1. نوع تقاضا

الف) تقاضای گردشگری ورودی: بیانگر جریان‌های گردشگری ورودی به ایران است و به تحلیل بازارهای ایران و تحول آن در سطح جهان می‌پردازد؛
ب) تقاضای گردشگری خروجی: به تحلیل روند تقاضای گردشگری ایرانیان به خارج از کشور در دوره‌های زمانی و علت این تحولات می‌پردازد؛
ج) تقاضای گردشگری داخلی: جریان گردشگری داخلی در طی زمان و سیر تحول آن و عوامل تأثیرگذار در این تحولات را ارزیابی و تحلیل می‌کند.

2. زمان

الف) دوران قبل از انقلاب اسلامی: بر تحولات جریان‌های گردشگری از هر سه بعد مذکور در دوره پهلوی اول یعنی از 1300-1320 و سپس دوره پهلوی دوم از 1320-1357 تأکید می‌کند و چگونگی جریان‌های گردشگری بازارهای مهم و روند تحول این بازارها و عوامل تأثیرگذار در آن را بررسی می‌کند.
ب) دوران پس از انقلاب اسلامی: روند تحولات الگوی فضایی جریان‌های گردشگری ورودی و خروجی و داخلی را به شرح زیر دسته‌بندی و تحلیل می‌کند:
1- دوره آغازین/ اصول‌گرایی آغازین 1357-1368؛
2- دوره سازندگی 1368-1376؛
3- دوره اصلاحات 1376-1384؛
4- دوره نو اصول‌گرایی 1384-1392.
در این بخش سه بعد الگوی جریان‌های جهانگردی را در فرایندهای زمانی ذکرشده بررسی می‌کنیم.

تقاضای گردشگری ورودی به ایران

ایران از گذشته‌های دور مورد توجه مردم سایر سرزمین‌ها و کشورهای دور و نزدیک بوده است و در پی آن مسافران خارجی در قالب‌هایی چون شرق‌شناس و بازرگان و مبلغ مذهبی به ایران سفر کرده‌اند. از مطالعه تاریخ سفر خارجیان به ایران برمی‌آید که از گذشته‌های بسیار دور ایران همواره مورد توجه جهانگردان بوده است و کسانی که برای شناخت ایران و فرهنگ کهن این سرزمین آمده‌اند تحت تأثیر هنر و اخلاق و ویژگی‌های جغرافیایی این کشور قرار گرفته‌اند و نقد و بررسی‌های فراوانی نیز در این باره از خود برجای گذاشته‌اند.
از قرن نوزدهم که جهانگردی در قالب تور و سفرهای برنامه‌ریزی انجام می‌گرفت ایران نیز بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. گسترش مناسبات سیاسی و اقتصادی ایران و دنیای غرب آغازگر سفر گسترده‌تر مسافران خارجی به ایران بوده است و به طور مشخص سیاستگذاری و برنامه‌ریزی برای جذب بیشتر جهانگردان خارجی به ایران را فراهم کرده است.

از آغاز تا دوره پهلوی اول

تا به قدرت رسیدن رضاشاه در ایران و پایان حکومت قاجار سازمان و تشکیلاتی که مدیریت و سامان‌دهی ورود گردشگران خارجی را بر عهده داشته باشد وجود نداشته است. البته خارجیان سفرهایی به ایران کرده‌اند و از دوره صفویه به علت ارتباط با دنیای غرب و در دوره قاجار که ارتباط با غرب گسترش بیشتری می‌یابد جهانگردان خارجی وارد ایران می‌شده‌اند، اما این‌که دولت‌ها هدف اقتصادی و یا اجتماعی فرهنگی خاصی از این موضوع داشته باشند یا برای جذب خارجیان تبلیغ کرده باشند، برنامه‌ای اجرا نشده است. این فعالیت‌ها با روی کارآمدن رضاشاه و تشکیل حکومت پهلوی در ایران آغاز می‌شودهداشت، گسترش ورود خودرو به ایران، ایجاد تأسیسات اقامتگاهی جدید همانند با دنیای صنعتی آغاز تربیت نیروی انسانی برای ارائه خدمات در تأسیسات اقامتگاهی و پذیرایی، تدوین آیین‌نامه بهداشتی برای مراکز پذیرایی، تبلیغ ایران در سطح جهانی توسط رسانه‌های خارجی، دعوت رسمی از روزنامه‌نگاران و فیلم‌سازان و عکاسان برای تهیه عکس و فیلم از ایران و چاپ آن در مجلات خارجی و نمایش فیلم به خارجیان همه از این دوره و با هدف جذب جهانگردان خارجی صورت می‌گیرد.
با آغاز حکومت رضاشاه و آغاز فعالیت‌های نوسازی در ایران، دولت به جهانگردی به منزله ابزاری برای معرفی پیشرفت و توسعه و مدرنیته در ایران می‌نگرد و تمام هدف دولت از جذب جهانگردان خارجی نمایش پیشرفتِ ایران بوده است. بنابراین برای سازمان‌دهی و جذب بیشتر جهانگردان خارجی در سال 1314 دولت به تأسیس «اداره جلب سیاحان خارجی» در وزارت داخله (وزارت کشور کنونی) اقدام می‌کند و به نوعی اولین تشکیلات رسمی برای مدیریت جهانگردی در کشور شکل می‌گیرد که ساختار و ماهیت این تشکیلات هنوز هم هسته اصلی مدیریت جهانگردی کشور را تشکیل می‌دهد.
آمار رسمی و دقیقی از ورود گردشگران خارجی در آن زمان در دست نیست، اما اسناد بیانگر افزایش ورود خارجیان به ایران در این دوره است؛ زیرا مناسبات ایران با انگلیس و فرانسه و آلمان در حد اعلای خود بوده است.

دوره پهلوی دوم

با آغاز جنگ جهانی دوم و تبعید رضاشاه و اشغال ایران توسط روس‌ها و انگلیسی‌ها محمدرضا، فرزند رضاشاه، جانشین پدر شد.
پایان جنگ جهانی دوم آغاز مرحله نوینی از توسعه جهانگردی در دنیا بود و در همین دوره سازمان‌های بین‌المللی با همکاری جهان غرب، به‌خصوص ایالات متحده آمریکا، برای توسعه جهانگردی در کشورهای در حال توسعه کمک‌های مالی و فنی فراوانی اعطا می‌کردند. این موج از توسعه جهانگردی در کشورهای جهان سوم، ایران را نیز دربر گرفت و محمدرضاشاه پهلوی از جهانگردی به مثابه ابزاری برای توسعه اقتصادی و مدرنیسم در ایران استفاده کرد.
بنابراین مهم‌ترین مرحله شروع جذب جهانگردان خارجی و توسعه تأسیسات گردشگری از دهه 1340ش و با تشکیل سازمان جلب سیاحان و سپس با ارتقای سازمانی آن در سال 1353 به وزارت اطلاعات و جهانگردی آغاز می‌شود.

از آن‌جایی که دهه 1960م در ادبیات توسعه جهانگردی به عنوان «عصر طلایی جهانگردی» نامیده می‌شود، در این دوره ایران نیز از آثار این موج توسعه بی‌نصیب نماند.
اساس توسعه جهانگردی و جذب جهانگردان خارجی در این دهه‌ها (1340 و1350ش) موقیعت خاص جغرافیایی و قرارگیری آن بین کشورهای عربی، هند، پاکستان، افغانستان است. به همین علت اغلب جهانگردانی که از غرب به شرق و یا بالعکس سفر می‌کردند از ایران می‌گذشتند و ایران مسیر ترانزیت گردشگران دنیای غرب به شرق بوده است.

ارتباط نزدیک حکومت پهلوی با دنیای غرب به خصوص ایالات متحده آمریکا و اروپای غربی ایران را به مهم‌ترین مقصد جهانگردی دنیای غرب در منطقه آسیا تبدیل کرده بود. سهولت رفت و آمد آمریکاییان و اروپاییان، آزادی‌های اجتماعی و فرهنگی، گوناگونی امکانات و خدمات تفریحی و سرگرمی، مراکز شادمانی و شب‌گذرانی، هتل‌های لوکس و مجلل که توسط شرکت‌های هتلی بین‌المللی مانند شرایتون، اینترکانتینتال، هیلتون احداث شده بود و همچنین نیازنداشتن به ویزا برای آمریکاییان و اتباع برخی كشورهای غربی همه زمینه‌ساز تقویت جریان جهانگردی ورودی به ایران بوده است. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.