کوه‌های غربی ایران (زاگرس)

در سراسر غرب ایران رشته‌کوه‌های عظیم دیوار مانندی به صورت موازی از رشته‌های طاقدیس کشیده شده و از کوه‌های آذربایجان در شمال غربی ایران شروع می‌شود و به طرف جنوب و جنوب شرقی تا کوه‌های مکران در بلوچستان امتداد می‌یابد. این رشته کوه‌ها، که ارتفاعات زاگرس را تشکیل می‌دهند، مجموعه پستی و بلندی‌های منظم و ویژه‌ای است که در جنوب گسل‌های سراسری از کردستان جنوبی تا تنگۀ هرمز گسترده شده است. زاگرس با جلگه‌های وسیع و دشت‌های پهناوری چون کرمانشاه در غرب و شیراز در جنوب از هم جدا شده و به بخش‌های شمالی و مرکزی و جنوبی تقسیم می‌شود.

علت وجودی رشته‌کوه‌های زاگرس

نظام کوهستانی زاگرس تقریباً جهت شمال غرب ـ جنوب شرق دارد و از دو قسمت عمده چین‌خورده یا زاگرس خارجی و دیگر مرتفع یا زاگرس روراندۀ داخلی تشکیل شده است.
کوه‌های زاگرس منشأ رسوبی دارند و در دوران سوم زمین‌شناسی چین خورده‌اند. شکل چین‌خوردگی و تراکم آن در زاگرس از غرب به شرق تغییر می‌کند. در کوه‌های مشرف به بین‌النهرین غالباً شکست‌های مکانی با شانه‌ها و ستون‌های عمودی چینه‌ها مشاهده می‌شود، در حالی که در غرب زاگرس لایه‌ها با روراندگی مشخص می‌شوند که در منطقۀ راندگی زاگرس به فلات داخلی ایران می‌رسد و به علت گدازه‌های شدید آتشفشانی از یکدیگر جدا می‌شوند.
طول سیستم زاگرس از سنندج تا بندرعباس حدود 1400 کیلومتر و با کوه‌های مکران مجموعاً به 1800 کیلومتر می‌رسد و عرض کوه‌های زاگرس حداکثر به 250 کیلو متر می‌رسد.
تأثیرات فرسایش آبی در زاگرس با توجه به رژیم بارش و مکانیسم فرسایش آبی موجب پیدایش دره‌های باریک و عمیقی به نام تنگ در زاگرس شده است.
در بخش شمالی فازهای مهم کوه‌زایی موجب پیدایش توده‌های نفوذی نظیر الوند و کوه‌های اطراف بروجرد و اراک و ملایر شده است. در بخش جنوبی نیز کوه‌زایی‌ها و دگرگونی‌های فراوانی به وجود آورده‌اند که توده‌های نفوذی گرانیت در حاجی‌آباد و سیرجان و اقلید و توده‌های قلیایی اسفندقه از جملۀ آن‌هاست.

ویژگی‌های زاگرس

قله‌ها و ارتفاعات بلند کوهستان زاگرس دامنه‌های پرشیب و دره‌های عمیق و گلوگاه‌های بسیار تنگ دارد. فرسایش شدید بریدگی‌ها و برجستگی‌های ناموزون را در آن به وجود آورده، چنان که نه‌تنها از قسمت عمدۀ نواحی مرکزی کوه‌های زاگرس عملاً نمی‌توان رفت و آمد کرد، بلکه غالب این سلسله کوه‌ها به عرض تقریبی متوسط 200 کیلومتر صعب‌العبورند. دره‌های کوهستانی زاگرس که گاهی پرپیچ و خم و مسیر رودخانه‌های زاگرس‌اند، در برخی نواحی وسعت یافته و ارضی وسیع وقابل کشت را به وجود آورده است و در دل این دره‌ها و در دل کوهستان، شهرها و روستاهای کوچک و بزرگ بنا شده که محل ییلاق عشایر کوچ‌رواند.
سلسله کوه‌های زاگرس از سوی شمال به کوه‌های آذربایجان، که در حقیقت دنبالۀ کوه‌های ارمنستان است، متصل است.
حد شمالی کوهستان زاگرس کوه‌های چهل چشمه و پنجه علی و اورامان است که در اکثر ایام سال پوشیده از برف‌اند و تقسیم‌‌کنندۀ آب‌های مرزی‌اند.

تقسیمات زاگرس

زاگرس به سه زیرمجموعۀ کوهستانی تقسیم می‌شود:
الف) ناحیۀ زاگرس شمالی که در جنوب کوه‌های آذربایجان قرار دارد. با این‌که نسبت به نواحی دیگر ارتفاعات کمتری دارد، در مقابل دارای دره‌های تنگ متعدد و کوه‌های سخت‌تری است که ارتباط را دشوار می‌سازد. رودهای این ناحیه در دو سو جریان دارند: یا به وسیلۀ سفیدرود در شرق به دریای خزر می‌ریزند یا به وسیله رودهای زاب کوچک و الوند در غرب وارد خاک عراق می‌شوند.
ب) زاگرس مرکزی، مانند البرز میانی مشتمل بر قله‌های بلند بسیاری است که بیش از 3000 متر ارتفاع دارند و در بیشتر ایام سال در زیر پوششی از برف قرار می‌گیرند. اغلب این کوه‌ها پوشیده از جنگل‌های بلوط و نارون است و دامنه‌های آن‌ها چراگاه‌های وسیعی دارد و محل ییلاق عشایر کوچ‌روی بختیاری و کرد و لر است.
زاگرس مرکزی که در حقیقت باید آن را ارتفاعات بین دو جلگۀ کرمانشاه و شیراز دانست از رشته کوه‌های متعدد موازی با پهنای متفاوت از 200تا 600 کیلومتر به نام پاتاق، که عموماً ویژگی آلپی دارند، تشکیل شده است. رودخانۀ گاماساب
(کرخه ـ سیمره) آن را به دو قسمت غربی و شرقی تقسیم می‌کند.
زاگرس میانی به دو بخش پیش‌کوه و پشت‌کوه تقسیم می‌شود:
ـ قسمت غربی که پشت‌کوه نام دارد از کردستان تا خوزستان امتداد دارد. کبیر کوه یکی از ارتفاعات مهم پشت‌کوه است و تا خوزستان ادامه دارد و بلندترین قلۀ آن زرین‌کوه به بلندای 3062 متر است. قسمتی از دامنه‌های این کوه پوشیده از جنگل‌هایی است که درختان آن کوتاه قد و از نوع بلوط و گردو هستند. دامنه‌های شرقی کبیرکوه با شیب تند به دره‌های ژرف و پرآب منتهی می‌شود. و دامنه‌های غربی آن که مرز بین ایران و عراق را تشکیل می‌دهد دارای منابع فراوان نفت و گاز است.
ـ قسمت شرقی زاگرس مرکزی که پیش‌کوه نامیده می‌شود دره‌های عمیق و تنگه‌های کوهستانی متعددی دارد که بین اغلب کوه‌های آن، به علت وجود دره‌های پرآب و زمین‌های حاصلخیز، مراکز تجمع انسانی تشکیل شده است.

مهم‌ترین قله‌های زاگرس

• در مشرق کوه‌های زاگرس از همدان تا لرستان ارتفاعات متعددی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها در همدان به نام الوند با بلندای 3746 متر است، در کرمانشاه کوه بیستون و در لرستان اشترانکوه (4326 متر) است که اغلب اوقات سال پوشیده از برف است.
• مرتفع‌ترین و بکرترین بلندی‌های زاگرس به نام کوه‌های بختیاری است که در فاصلۀ بین لرستان تا جلگۀ شیراز واقع شده که از سویی با فلات داخلی مرتبط است و از سوی دیگر به جلگه‌های خوزستان و سواحل خلیج فارس منتهی می‌شود. بلندترین نقطۀ آن زردکوه به بلندای 4571 متر است که اغلب پوشیده از برف است.
کوه‌های بختیاری سرچشمۀ دو رود مهم و معتبر تمدن ساز در ایران است؛ یکی کارون در غرب و دیگری زاینده رود در شرق.
دنبالۀ کوه‌های بختیاری، که به صورت رشتۀ موازی از جنوب غربی و جنوب به سوی شرق ادامه می‌یابد، شامل ارتفاعات مهمی است که یکی از آن‌ها کوه هفت تنان نام دارد. دیگری کوه بزرگ و مشهور دنا با قلۀ معروف آن دینار است که با بلندای 4432 متر از بلندترین قله‌های زاگرس به شمار می‌آید. این قله به دلیل جذب رطوبت فراوان و بارش برف زمستانی دامنه‌های سرسبزی دارد و مقصد سردسیری کوچ‌روهای کهگیلویه و بویراحمد است.
در نواحی جنوب ایران رشته کوه‌های ساحلی در امتداد خلیج فارس و دریای عمان کشیده شده و تا بلوچستان ادامه دارد. ارتفاع رشته‌های جنوبی کم و هر قدر به ساحل نزدیک می‌شود از ارتفاع آن کاسته می‌شود. مهم‌ترین کوه‌های این ناحیه تنگستان و لارستان است که به سوی شرق کشیده می‌شوند تا به کوه‌های بشاگرد در ساحل دریای عمان متصل می‌شود. سازندهای گچی و نمکی بخش‌های جنوبی زاگرس منجر به شوری آب رودخانه‌ها شده است. گنبدهای نمکی یکی از پدیده‌های فراوان در این بخش است که فرسایش آن‌ها توسط بارش و جریان‌های رودخانه‌ای چشم‌اندازهای طبیعی زیبا و اشکال و رنگ‌های جذاب ایجاد کرده است.

منابع گردشگری زاگرس

• سیستم کوهستانی زاگرس از جبهۀ خارجی آن که در معرض بادهای باران‌زای مدیترانه‌ای قرار دارد مرطوب‌تر از جبهۀ داخلی است و جریان آب رودخانه‌ها کمتر به فلات داخلی ایران جاری می‌شود. از میان رودخانه‌های معروف تنها زاینده رود و کر به حوضه‌های داخلی می‌ریزند و بقیۀ رودها پس از عبور از زاگرس وارد حوضه‌های خارجی و یا حوضۀ خلیج فارس می‌شوند.
• زاگرس غربی به دلیل بارش بیشتر از پوشش گیاهی غنی‌تری برخوردار است. جبهۀ شرقی زاگرس به نسبت خشک‌تر است، اما به علت ارتفاع زیاد و پوشیده‌بودن از برف منبع تغذیۀ آب‌های سطحی و زیرزمینی است و دامنه‌های آن چراگاه‌های تابستانی درخور توجهی است. از این رو زاگرس مهم‌ترین کانون معیشت شبانی در کشور از اهمیت برخوردار است.
• با توجه به ویژگی‌های زاگرس مهم‌ترین منابع گردشگری قله‌های مرتفع کوهستانی برای کوهنوردی و کوه‌پیمایی و دامنه‌نوردی است و وجود قلل مرتفع زردکوه بختیاری و مجموعۀ دنا و اشترانکوه از مشهورترین قلل مرتفع این سیستم کوهستانی است.
• دریاچه‌های کوهستانی زاگرس که بر اثر فرونشست زمین و رانش و یا عامل دیگری به وجود آمده‌اند از مهم‌ترین چشم‌اندازهای طبیعت‌گردی زاگرس محسوب می‌شود. دریاچه‌هایی مانند زریوار و گهر و یا تالاب‌هایی مانند گندمان و چغاطرم در استان چهار محال و بختیاری، که محل زیست پرندگان مهاجر و تأمین‌‌کنندۀ آب آشامیدنی حیوانات وحشی‌اند، چشم‌اندازهای طبیعی جذابی را خلق کرده‌اند که در نوع خود کم‌نظیرند.
• غارهای آهکی که در سازندهای آهکی شکل گرفته‌اند هم از جاذبه‌های طبیعت‌گردی‌اند که فقط برخی از آن‌ها شناسایی شده‌اند و از آن‌ها بازدید می‌شود؛ مانند غار علیصدر و کتله خور و یا غارهایی که در سراسر زاگرس نشان‌دهندۀ آثار زندگی غارنشینان است؛ مانند هومیان و ارجنه که در زمرۀ منابع منحصربه‌فرد گردشگری‌اند.
• مناطق کوهستانی حفاظت‌شدۀ زاگرس که مکانی برای زیست گونه‌های گیاهی و جانوری است و از آن‌ها حفاظت می‌شود می‌تواند بخشی از کنجکاوی و ماجراجویی طبیعت‌گردان را برآورده کند.
گونۀ گیاهی منحصربه‌فردی مانند لاله‌های واژگون، لاله‌های وحشی، شقایق یا درختان جنگلی به‌خصوص جنگل‌های بلوط که سراسر کوهستان زاگرس را پوشانده است از مهم‌ترین منابع گیاهی طبیعت‌گردی است. از سوی دیگر جانوران وحشی اعم از پستان‌داران و پرندگان و خزندگان در منطقۀ زاگرس در حکم منابع طبیعی حیات وحش پتانسیل مناسبی برای توسعۀ فعالیت‌های گردشگری دارند.
-کوه‌های سربه‌فلک کشیده و دره‌های ژرف زاگرس و وجود گسل‌ها و ماگماهای نفوذی در مسیر رودخانه زمینه‌ساز شکل‌گیری آبشارهای متعددی در سراسر رشته کوه‌های زاگرس است. آبشارهایی مانند تله زنگ، آب سفید، بیشه، شوی، مارگون، سمیرم از مشهورترین یا در دسترس‌ترین آن‌ها برای طبیعت‌گردان محسوب می‌شوند.
- یخچال‌ها و برف‌چال‌های کوهستانی زاگرس به‌ویژه در اشترانکوه از پدیده‌های طبیعی‌اند که شدت سرما و یخبندان حاکم در منطقه را به گردشگران نشان می‌دهند. برای ادامه،‌به کتاب مراجعه کنید.