کویر

اغلب مواقع واژه بیابان در کنار واژه کویر قرار می‌گیرد و گاه نیز این دو به جای یکدیگر استفاده می‌شوند و این در صورتی است که با هم تفاوت دارند. واژه کویر مترادف پلایا، سبخا و چند واژه دیگر است. مهم‌ترین مشخصات کویر به این شرح است:

1. کویر بخشی از یک بیابان و کم‌ارتفاع‌ترین منطقه بیابان است؛
2. آب‌های جاری سطحی و زیرسطحی به‌سمت آن حرکت می‌کنند و تجمع آب‌ها باعث ایجاد دریاچه‌های وسیع و کم‌عمقی می‌شود که به آنها دریاچه‌های کویری می‌گویند و از این‌رو سطح سفره آب زیر‌زمینی بالا است؛
3. رسوبات این منطقه شامل ماسه، سیلت و رس است؛
4. بر اثر تبخیر آب این دریاچه نیز پوشش نمک سطح آن را می‌پوشاند؛
5.  کویرها اغلب در انتهای مسیر رودخانه‌های منتهی به دشت‌ها قرار دارند. دریاچه حوض سلطان، دریاچه نمک در شمال کاشان و باتلاق گاوخونی نمونه‌هایی از کویرهای ایران هستند.

جاذبه‌های ژئوتوریستی بیابان و کویر

بیابان‌ها و کویرها با توجه به گستردگی و تنوع محیطی، دارای جاذبه‌های زمین‌شناسی گوناگونی هستند ولیکن در این بحث به شرح چند نمونه از آنها می‌پردازیم.

بدلند (هزاردره)

بدلند در مناطقی که از سنگ‌های سست یا رسوبات ریزدانه (اغلب رس) است تشکیل می‌شود، البته منحصر به مناطق نیمه‌خشک نیستند. این مناطق عمدتاً بدون پوشش گیاهی هستند و علت این نام (بدلند) هم از همین مسئله ریشه گرفته است. از سوی دیگر، تراکم زیاد شبکه زهکش‌ها شامل آبراهه‌ها و خندق‌های کوچک و بزرگ باعث ایجاد زمین‌‌های ناهمواری شده است که در زبان فارسی به هزار دره معرف شده‌اند. یکی از مهم‌ترین دلایل ایجاد این پدیده بر اثر بارش باران‌ است. با توجه به اینکه این مناطق بدون پوشش گیاهی هستند، قطرات باران مستقیماً بر سطح زمین برخورد می‌کند و بر اثر این برخورد، ذرات خاک پراکنده شده و سپس آب باران، ذرات را دربر می‌گیرد. به‌تدریج این ذرات همراه با آب از شیب دامنه سرازیر شده و محل خالی‌شده آنها باقی می‌ماند. ضمناً رس به‌دلیل نفوذپذیری کم مانع از نفوذ آب به بخش زیرین سطح شده و این فرایند فرسایش را تشدید می‌کند.

در ایران دو منطقه اصلی وجود دارد كه بدلندها دیده می‌شوند. بدلندهای این دو منطقه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارند كه در جدول 1 با هم مقایسه شده‌اند.

چندضلعی‌های نمکی

در اغلب کویرها همانطور که قبلاً گفته شد سطح سفره آب زیرزمینی بالا است و گاه دریاچه‌های کویری را ایجاد می‌کند و بر اثر تبخیر آب، کفه‌ها و سطوح نمک ایجاد می‌شود و پدیده‌ای به نام چند ضلعی‌های نمک تشکیل می‌شود. چند ضلعی‌های نمک به همراه رس و آب اشباع از نمک در محیط وجود دارند. این پدیده بر اثر وجود سلول‌های همرفت آب شور ایجاد می‌شود.

فرایند سلول‌های همرفت، در کنار یکدیگر فشرده می‌شوند، مرزهای آنها یک الگوی شش‌ضلعی را تشکیل می‌دهد. آب و هوای گرم و خشک کویر باعث سرعت بالای تبخیر می‌شود. با تبخیر آب، غلظت املاح در آب باقی مانده بیشتر می‌شود و با وجود اینکه بخشی از نمک به‌صورت جامد باقی می‌ماند، مقدار آن همچنان در آب زیادتر می‌شود و آن را شورتر و وزن مخصوص آن را بیشتر می‌کند. مایع سنگین می‌خواهد غرق شود و مایع سبک (با شوری کمتر) سعی در بالا آمدن دارد؛ پس عملاً در کویرها غلظت نمک، چرخه همرفت را هدایت می‌کند. در جایی که آب شورتر است، نمک با افزایش میزان در سطح متبلور می‌شود و پشته‌ها تشکیل می‌شوند و لبه‌های سلول‌های همرفت را در زیر زمین ردیابی می‌‌کنند. شکل‌های منظمی که در سطح دیده می‌شود از رس موجود در این مجموعه ناشی شده است. رس هنگامی که آب خود را از دست می‌دهد و ترک برمی‌دارد، به‌صورت چند ضلعی نمایان می‌شود و آب اشباع از نمک از میان این ترک‌ها بر اثر خاصیت مؤیینگی به طرف بالا حرکت می‌کند، پس از تبخیر آب، نمک در امتداد ترک‌ها باقی می‌ماند و به دلیل اینکه حجم بیشتری از آب از امتداد این ترک‌ها خارج می‌شود نسبت به سایر نقاط، لذا حجم بیشتری از نمک نیز باقی می‌ماند و برجسته خواهد شد.

کلوت

در زمان آخرین عصر یخبندان به دلیل کاهش جهانی دما در آن دوره زمانی الگوهای جوی نیز تفاوت چشمگیری با زمان حال داشتند. ایران در آن زمان در مناطق کوهستانی به‌طور میانگین 10 درجه سانتی‌گراد و در مناطق کم ارتفاع نیز حدود 8 درجه سانتیگراد دمای کمتری نسبت به امروزه داشت. به دنبال آن بارش باران در مناطق مرکزی ایران و کاهش تبخیر، بر اثر تجمع آب در مناطق کم ارتفاع، دریاچه‌های کم عمق متعددی در ایران مرکزی به‌وجود آمدند. آب‌های جاری نیز ذرات سیلت و ماسه‌ای را که با خود حمل می‌کردند و در این دریاچه‌ها رسوب دادند. پس از عصر یخبندان و گرم‌تر شدن زمین، به‌تدریج میزان بارندگی کاهش می‌یابد و تبخیر بیشتر می‌شود و درنتیجه عمق آب دریاچه‌ها کاهش می‌یابد تا زمانی که دریاچه‌ها خشک می‌شوند. رسوبات موجود در کف این دریاچه‌ها، سست و فرسایش‌پذیر بودند و بر اثر جریان‌های سیلابی مجموعه‌ای از تنگه‌ها و شیارهای عمیق در این رسوبات ایجاد شد. از حدود 5 تا 4 هزار سال قبل، میزان بارش در این منطقه بسیار کاهش یافته و شرایط برای عملکرد فرسایش‌های بادی مهیا می‌شود. جریان باد با به حرکت در آوردن ذرات ماسه و ضربه زدن به دیواره شیارهای موجود باعث وسیع‌تر و تغییر شکل‌های بیشتر در این منطقه شدند.
واژه زئوگِن اصطلاح صحیح علمی برای این پدیده است. این واژه اولین بار در سال 2006 میلادی مطرح شد ولی تا سال‌ها پس از آن همچنان در بسیاری از منابع واژه یاردانگ به‌عنوان معادل کلوت در متون علمی آورده شده است. این دو با یکدیگر تفاوت‌هایی دارند که اصلی‌‌ترین آنها زاویه لایه‌بندی این دوست که در یاردانگ‌ها لایه‌ها عمودی هستند و لایه‌های نرم بر اثر فرسایش حذف می‌شوند و بخش‌های سخت باقی می‌ماند درصورتی‌که زئوگن‌ها دارای لایه‌های افقی هستند. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.