کوچ

کوچ حرکتی عظیم در زندگی ایلات است و می‌توان از آن به‌عنوان قلب تپنده‌ای یاد کرد که خون را در زندگی کوچ‌نشینی به جریان درمی‌آورد. کوچ از مصدر کوچیدن به معنی جابه‌جایی فصلی یا دوره‌ای خانواده‌های ایلیاتی بین قلمروهای ییلاقی یا سردسیری و قشلاقی یا گرمسیری همراه با اعضای خانواده، احشام و اسباب و لوازم زندگی است. کوچ از الزامات زندگی شبانی و دامداری است و باید آن را تطبیق زندگی این مردمان با محیط پیرامون دانست. در زندگی ایلیاتی، اتکای معاش انسان به دام موجب به‌وجود آمدن پدیده کوچ در پاسخ به نیاز به مراتع تازه و پربار برای تعلیف رمه‌ها شده است و ارتباط انسان، دام و مرتع ادامه حیات ایلیاتی را سبب می‌شود و سیستمی مبتنی بر رابطه انسان، دام و مرتع پدید می‌آورد. کوچ با هدف دستیابی به چراگاه و علوفه مرتعی تازه و دوری از سرما و گرمای شدید بخش حیاتی زندگی کوچ‌نشینی است. در جوامع کوچ‌نشین دامداری اصلی‌ترین منبع درآمد افراد ایل است. با رسیدن بهار و گرم شدن هوا در گرمسیر (قشلاق)، مراتع رو به خشکی می‌نهند و بنابراین عشایر قادر به تأمین علوفه مورد نیاز دام‌های خود نیستند. لذا کوچ بهاره آغاز شده و کوچ‌نشینان از ایلراه‌های هزاران‌ساله، کوچ خود را به سمت مراتع تازه و سرسبز ییلاقی یا سردسیری، آغاز می‌کنند تا علوفه موردنیاز دام‌های خود را در بهار و تابستان تأمین کنند. در پاییز و با سرد شدن تدریجی هوا، مراتع ییلاقی خشک شده و عشایر ناگزیر از کوچ به قشلاق یا گرمسیر هستند تا ضمن دوری از سرمای کشنده زمستان بتوانند علوفه مورد نیاز دام‌های خود را تأمین کنند. البته در تمامی مناطق عشایری، کوچ الزاماً و تنها بین دو منطقه ییلاقی و قشلاقی انجام نمی‌شود، بلکه ممکن است عشایر سکونتگاه‌های بین راهی یا میان‌بند متعددی داشته باشند که با توجه به اقلیم منطقه و میزان علوفه، مدتی را نیز در آنها به سر می‌برند. بنابراین، برخی مناطق عشایر دارای بیش از دو محل (ییلاقی و قشلاقی) برای اقامت هستند. کوچ حرکتی جمعی‌ و گروهی است و نیاز به کمک، مساعدت و همراهی کامل تمامی اهالی یک دودمان و هماهنگی با سایر دودمان‌های مجاور دارد. عبور از موانع سخت طبیعی همانند کوهستان‌های برف‌گیر و رودخانه‌های خروشان برای یک خانواده به‌تنهایی ممکن نبوده و نیازمند تلاش و همکاری تمامی اعضای اردوها و دودمان‌هاست. ایلراه‌های مشترک، چراگاه‌های مشترک و روابط خویشاوندی نسبی و سببی ارتباط بین دودمان‌های مختلف را در فرایند کوچ سبب می‌شود.
کوچ هر ایل تابع قوانین خاص آن ایل است. زمان آغاز کوچ، مسیر کوچ، طول مدت کوچ، ترتیب حرکت دودمان‌ها، فاصله بین منزلگاه‌ها و مدت توقف دارای قوانین مشخص است که تابعی از وضع جغرافیایی منطقه، وضعیت اقلیمی و آب‌وهوایی قلمروهای ییلاقی و قشلاقی و شرایط مسیر کوچ هستند. این موارد امروزه در مشورت ریش‌سفیدان با هماهنگی سازمان امور عشایر به انجام می‌رسد. زمان آغاز کوچ به عوامل مختلفی بستگی دارد. اقلیم منطقه، وضعیت جوی، فصل (دیر یا زود بودن فصل)، میزان بارندگی و پوشش گیاهی مقصد، فاصله بین ییلاق و قشلاق، وضعیت ایلراه اعم از میزان پوشش گیاهی چراگاه‌ها‌ و مراتع بین راهی، احتمال برف ناگهانی و سیلاب‌ و... از عوامل تعیین‌کننده زمان شروع کوچ‌اند.
قلمروهای ییلاقی و قشلاقی ایلات و عشایر از طریق مسیرهای ارتباطی کهنسالی که ایلراه یا ایل یولو (در ترکی) نامیده می‌شوند، به هم متصل می‌شوند. کوچ ایلات بین قلمروهای ییلاقی و قشلاقی از طریق این ایلراه‌ها انجام می‌شود. ایلرا‌ه (یا ایلراه‌های) هر ایل مشخص و ثابت است و با توجه به فاصله و وسعت سرزمین‌های ییلاقی و قشلاقی، ممکن است طوایف یک ایل از یک یا چند ایلراه مختلف استفاده کنند. هریک از گروه‌های کوچ‌نشین از طریق مسیرهای مشخصی (ایلراه‌های فرعی) از استقرارگاه‌های زمستانی یا تابستانی خود را به ابتدای ایلراه خود رسانیده و از طریق مسیر مشترک ایلراه کوچ انجام می‌شود. پس از رسیدن به منطقه مقصد نیز از یکدیگر جدا شده و هریک از تش‌ها از طریق مسیرهای فرعی به قلمرو خود رفته و مستقر می‌شوند.

♦ انواع کوچ

کوچ بر سه نوع عمودی، افقی و دورانی است.
کوچ عمودی، کوچی است که بین دشت‌ها، جلگه‌ها و نواحی پست (کم‌ارتفاع) قشلاقی و نواحی مرتفع کوهستانی ییلاقی انجام می‌پذیرد. در این نوع کوچ، بین دو قلمرو ییلاقی و قشلاقی اختلاف ارتفاع زیادی وجود دارد؛ مثلاً کوچ عشایر شاهسون در استان اردبیل، بین مناطق قشلاقی در دشت مغان و حاشیه رود ارس تا ییلاقات دامنه سبلان کوچ عمودی محسوب می‌شود. علاوه بر ایلات و عشایر، بسیاری از روستاییان رمه‌گردان نیز کوچ عمودی دارند. در بسیاری از مناطق البرز همانند حاشیه دریای کاسپین، روستاییان زمستان‌ها را در مناطق کم‌ارتفاع و پست سپری کرده و تابستان با گرم شدن هوا به مناطق ییلاقی مرتفع، کوچی عمودی انجام می‌دهند. این کوچ عمودی یا به‌صورت خانوادگی است که اقامت اهل خانواده در روستاهای ییلاقی مرتفع و چرای دام‌ها در همان مناطق است یا فقط گله‌ها به همراه چوپانان کوچ می‌کنند که اغلب در چادر و انواع آلونک و کپر ساکن می‌شوند.
کوچ افقی، کوچی است که در عرصه دشت‌ها و صحراها بین قلمروهای ییلاقی و قشلاقی انجام می‌شود. با وجود مسیر نسبتاً طولانی، بین قلمروهای ییلاقی و قشلاقی اختلاف ارتفاعی اندکی وجود دارد. عموماً عرض‌های جغرافیایی پایین گرم‌تر بوده و مراتع آنها در فصل زمستان دارای علوفه است و بالعکس در تابستان عرض‌های جغرافیایی پایین، سوزان و عرض‌های جغرافیایی بالا خنک‌تر بوده و دارای علوفه بیشتری هستند. کوچ ایل قشقایی نمونه‌ای از کوچ افقی است.
کوچ دورانی، عمدتاً در مناطقی بیابانی انجام می‌گیرد که ییلاق و قشلاق مفهومی نداشته و کوچ عشایر تقریباً در یک قلمرو بسته و براساس دسترسی به منابع آب و میزان علوفه مرتعی انجام می‌گیرد. نمونه بارز این نوع کوچ را می‌توان در عشایر بلوچ مشاهده کرد.
در گذشته، ایلات زندگی تمام‌کوچنده داشتند. بدین معنی که افراد ایل دارای سکونتگاه ثابت نبوده و در فصل کوچ تمامی افراد ایل به‌همراه دام‌ها از ییلاق به قشلاق و برعکس کوچ می‌کردند. هرچند این روش کوچندگی امروزه دیگر چندان دیده نمی‌شود، اما کوچ همچنان زنده است و به‌صورت‌های دیگری همانند نیمه‌کوچندگی و رمه‌گردانی به حیات خود ادامه می‌دهد.

♦ اشکال کوچ

کوچ در اشکال سنتی، مکانیزه و نیمه‌مکانیزه انجام می‌شود. در کوچ سنتی تمامی افراد ایل به‌همراه دام‌ها و احشام باربر مسیر ایلراه را بین قلمروهای ییلاقی و قشلاقی طی می‌کنند. داشتن احشام باربر (مانند قاطر، الاغ، شتر و...) این شکل کوچ را آسان‌تر می‌کند. امروزه این نوع کوچ در بین عشایر بسیار کم‌رنگ شده است و عمدتاً کوچ با استفاده از خودرو انجام می‌شود. خانواده‌های عشایری، که از وضعیت اقتصادی مناسبی برخوردار هستند، برای کوچ از انواع خودرو استفاده می‌کنند؛ یعنی تمامی اعضای کوچگر خانواده، اسباب و وسایل زندگی و دام‌ها به‌وسیله خودرو منتقل می‌شوند. این کوچ را کوچ ماشینی یا کوچ مکانیزه می‌نامند. جابه‌جایی احشام با خودرو باعث بالا رفتن سرعت کوچ می‌شود. خانواده‌های کم‌درآمدتر از روشی ترکیبی یا نیمه‌مکانیزه برای کوچ استفاده می‌کنند. در روش ترکیبی کوچ هم پیاده و با استفاده از چهارپایان باربر و هم با استفاده از خودرو انجام می‌شود. در اغلب مناطق اعضای خانواده و وسایل زندگی با خودرو منتقل می‌شوند اما دام‌ها به‌صورت سنتی مسیر بین ییلاق و قشلاق را کوچ ‌می‌کنند. در برخی مناطق کوچ‌ ترکیبی جهت بهره‌برداری از مراتع بین‌راهی صورت می‌گیرد.
فرایند کوچ در دهه‌های اخیر دارای فرازوفرودهای بی‌شماری بوده است. تغییر شکل کوچ از سنتی به مکانیزه باعث شده تا مدت کوچ و به‌تبع آن زمان کوچ دچار تغییرات زیادی نسبت به گذشته شود. از بین رفتن بخش‌هایی از ایلراه‌ها و مراتع حاشیه آن به‌علت توسعه محیط‌های شهری و روستایی، تخریب پوشش گیاهی منطقه، گسترش مزارع و کشت مراتع مسیر ایلراه به‌دست روستاییان منطقه، همچنین بهره‌برداری‌های صنعتی، ایجاد سد و... از زمین‌های مسیر ایلراه، مشکلات زیادی را در فرایند کوچ ایجاد کرده است. سدسازی بسیاری از ایلراه‌های قدیمی را به زیر آب برده است. از سوی دیگر، تأمین آب توسط سدها و توسعه تجهیزات کشاورزی موجب توسعه سریع مزارع روستاییان و به زیر کشت رفتن برخی مسیرهای ایلراه و چراگاه‌های طبیعی ایلات شده است. عبور از این ایلراه‌های قدیمی و مزارع فعلی، همچنین تعارض با روستاییان در بهره‌برداری از مراتع حاشیه ایلراه موجب درگیری‌هایی بین کوچ‌نشینان و جوامع روستایی اطراف ایلراه می‌شود. به‌رغم تمامی مشکلات ذکرشده، کوچ همچنان در جریان است و به حیات خود ادامه می‌دهد. البته در سال‌های اخیر گام‌هایی نیز برای کمک به کوچ عشایر برداشته شده است؛ برای نمونه، در برخی نقاط نیز به‌جهت سهولت در تردد ایلات، جاده‌های ایلراه آسفالت (!) و پل‌هایی بر روی رودخانه‌های مسیر احداث شده است. برای ادامه،‌ به کتاب مراجعه کنید.