پل و پل‌سازی در ایران اسلامی

هر چند در منابع مکتوب تاریخی، از پل‌های اوایل اسلام نام برده شده، اما متأسفانه از پل‌های یاد شده هیچ اثری باقی نیست. مثلاً حمدالله مستوفی ـ نویسنده‌ی عصر ایلخانی ـ اولین پل در دوران اسلامی را پلی می‌داند که در سال 15 ﻫ.ق توسط بکر بن عبدالله، روی رودخانه‌ی ارس احداث گردید. امروزه از این پل نشانه‌ای وجود ندارد. بنابراین در زمینه‌ی پل‌سازی اولیه‌ی اسلامی در ایران، به همان میزان که منابع تاریخی گویا هستند، شواهد باستان شناختی ناچیز و بی‌صدا. اما در نتیجه‌ی تلاش‌های دیلمیان در مناطقی چون ری، اصفهان و فارس و حکومت آل حَسنَویه در مناطقی چون لرستان و کردستان، پل‌هایی با کارکردهای گوناگون احداث گردید که اهمّ آن‌ها عبارت‌اند از: پل ـ بند امیر (بند عضدی) در 37 کیلومتری شمال شرق شیراز (از عصر دیلمیان) و پل کلهر (کَلهُرت) در جاده‌ی خرم‌آباد به خوزستان و در دهستان مَلاوی شهرستان پل دختر (از عصر حسنویه). بنای اصلی پل اخیر به دوره‌ی ساسانیان تعلق دارد، اما کتیبه‌ی کوفی آن نشان می‌دهد این پل در سال374 ﻫ.ق. به دست ابوالنجم بدربن حسنویه از امرای کرد منطقه مرمت شده است. درباره‌ی ویژگی‌های ساختمانی بند امیر در صفحات پیش رو باز هم خواهیم نوشت. مهم‌ترین پلی که در دوره‌ی غزنوی ساخته شد، پل طوس است (تصویر 10-2). این پل روی کَشف رود و بر سر راهی که طوس را به شهرهای هرات و بلخ متصل می‌کرده احداث شده است.
در دوره‌ی سلجوقی، به دلیل اجرای دو رسم حکومتی، اقطاع و آتابکی، شهرنشینی و تجارت، بیش از گذشته رونق می‌یابد. نتیجه‌ی این هر دو، امنیت جاده‌ها و احداث تأسیسات بین راهی چون کاروان‌سرا و پل است. یادمان نرود که در این زمینه آتابکان سهمی بسزا بر عهده داشتند. از جمله‌ی اینان، اتابک جلال‌الدین چاوَلی است که پل بندِ قصار را، روی رودخانه‌ی کربال احداث نمود و پل بند رامجرد را، پس از خرابی چندین ساله تعمیر کرد (مخلصی، همان جا).
در اصفهان ـ پایتخت سلاجقه ـ پلی باقی است که امروزه با نام پل شهرستان می‌شناسند. این پل در فاصله‌ی سده‌های 4 و 5 ﻫ.ق توسط سلجوقیان روی پایه‌های ساسانی بنا گردید (تصویر 10-3). البته بر پایه‌ی نوشته‌ی جعفری زند ـ پژوهنده‌ی آثار پیشااسلامی اصفهان ـ اساس دو پل مارنان و خواجو را هم می‌توان از زمان ساسانیان دانست.
دو پلِ اندرآبِ اهر (ساخته‌ی علیشاه جیلانی) و بابا محمود (ساخته محمد بن محمود اشترجانی) که در 3 کیلومتری جنوب روستای سهرو فیروزان از توابع فلاورجان اصفهان واقع است را به دوره‌ی ایلخانی نسبت می‌دهند. اما نکته‌ی تأمل برانگیز این است که ویلبر در کتاب خود معماری اسلامی ایران در دوره‌ی ایلخانان به این دو پل هیچ اشاره‌ای نکرده است.
از دوره‌ی تیموریان هم، بقایای پلی روی رودخانه‌ی قزل اوزن، در پای یکی از قلاع اسماعیلی مشاهده می‌گردد که به آن پل قافلانکوه می‌گویند (طرح و نقشه‌ی 10-3). بر اساس کتیبه‌ی آجری موجود، بانی پل حاجی عباس... بن عثمان القزوینی و تاریخ ساخت آن 880-889 ﻫ.ق است.
نظری اجمالی به برخی از راه‌های دوره‌ی صفوی که اصفهان را به ایالات مختلف متصل می‌کرده‌اند، نشان می‌دهد که در هیچ دوره از تاریخ ایران، از دوران اسلامی [قرون اولیه] تا زمان صفوی، راه‌سازی و ساختمان‌های مربوط به آن، یعنی پل و کاروان‌سرا، هم چون دوران صفوی گسترش نیافته است و اکثر پل‌هایی که امروزه در گوشه و کنار این سرزمین پهناور به چشم می‌خورد از آثار ارزنده‌ی مربوط به این دوره یا منتسب به آن است (مخلصی، همان: 203). البته چنانچه از دیدگاه تاریخ هنر به پل‌های ایران نظر اندازیم، باید اذعان نماییم که پل‌های اصفهان، مهم‌ترین پل‌های ایران هستند. پل‌سازی در این دوره به شکلی فزاینده به جلوه‌گری‌های معمارانه و تزییناتِ نما، می‌پردازد و فاصله‌ی پایه‌ها و پهنای دهانه‌های پل بیش‌تر می‌شود. از پل‌های درون شهری صفویان، می‌توان به پل‌های الله وردی خان و بند ـ پل خواجو در اصفهان اشاره نمود و از پل‌های برون شهری آنان، باید پل‌های سفیدآب (مسیر اصفهان به فرح‌آباد ساری)، کنارگرد (در مسیر تهران ـ قم)، محمدآباد خرّه (قزوین) (طرح و نقشه‌ی 10-4)، انبوه (در57 کیلومتری شمال قزوین) و خاتون (در شهر کرج) (تصویر 10-4) را نام برد.
از دوره‌ی افشار، فعالیت عمرانی چندان سراغ نداریم. در بستری از کشمکش‌های داخلی و خارجی، طبیعی است کم‌تر ساختمانی احداث شود. تنها پلی که به این دوره نسبت می‌دهند، پل ارغوان شاه در داخل کلات نادری است. خوش بختانه عبدالله قاجار، عکاس مخصوص ناصرالدین شاه از نمای این پل، عکسی به یادگار گذاشته است (تصویر 10-5). هر چه در دوره‌ی افشار کشاکش‌ها و رویارویی‌ها به میزان زیادی بالا بود، در دوره‌ی زندیه آرامشی نسبی بر جامعه حاکم بود. در چنین زمینه‌ای اهتمام به ساخت پل هم افزایش یافته بود. از این دوره سه پل باقی است که عبارت‌اند از: پل رودخانه‌ی خشک در شیراز، پل صلوات‌آباد و پل خاتون در خوی که متون تاریخی، احداث آن را به جعفرخان دنبلی، حاکم خوی در دوره‌ی زندیه نسبت می‌دهند.
در زمان حکومت سلاطین قاجار، ایران به دلایلی چند، رو به ضعف نهاد. به همین جهت اقدام مهمی در زمینه‌ی اصلاحات کشور صورت نگرفت و اکثر راه‌ها همان راه‌هایی بودند که پیش از آن در دوره‌ی صفویه ساخته شده بود. تنها در زمان کوتاه صدارت میرزا تقی خان امیرکبیر، چند راه معدود ساخته شد و جاده‌ها و پل‌های قدیمی نیز مرمت گردید. از پل‌های این عصر می‌توان به پل‌های آیینه‌بندان (جاده تهران ـ چالوس)، عسگرآباد (مسیر تهران ـ قم)، آصف‌الدوله (مسیر کرج به اشتهارد) اشاره کرد.
پس از مرگ امیرکبیر، اکثر راه‌ها و جاده‌ها به بی‌راه و بیش‌تر پل‌ها به ویرانه تبدیل شدند. از آن‌جا که حکومت رأساً، قادر نبود راه‌های مناسب ایجاد و پل‌های گذشته را مرمت نماید، پای مؤسسات و شرکت‌های مختلف داخلی و خارجی به این حیطه باز شد. ضمن آن‌که در جنگ جهانی اول، کشورهای بیگانه برای انجام عملیات نظامی خود به ایجاد راه‌های متعدد و احداث پل‌های کوچک و بزرگ مبادرت ورزیدند.
از اواخر این دوره، در ساختمان پل‌ها به‌طور فزاینده از فنون جدید و مصالح ساختمانی چون سنگ و آجر استفاده شد. در اوایل قرن کنونی (دوره‌ی پهلوی)، لزوم احداث راه‌های شوسه به شدت احساس گردید. با تأسیس وزارت طُرق و شوارع در سال 1308 ﻫ.ش. توسعه‌ی جاده‌ها و تسطیح راه‌های قدیمی و ایجاد راه‌های جدید و احداث پل‌های نو مورد توجه قرار گرفت. در این دوره، از سازه‌های فولادی و سیمانی در پل‌سازی استفاده کردند. برای نمونه می‌توان از پل فولادی وِرِسک به طول 153 متر برای راه‌آهن تهران ـ شمال یاد کرد.

کاربردهای پل

در سطرهای آغازین بحث، اشاره داشتیم که کارکرد پل صرفاً تسهیل در امر عبور و مرور نیست. این یکی از کارکردهای اولیه و مهم پل بوده است. با استفاده از پل، اهداف خاص دیگری نیز تأمین می‌شده است که در این‌جا به‌طور موجز به آن‌ها اشاره می‌نماییم:
1- استفاده از پل به عنوان پل ـ بند (بند ـ پل)، به منظور آبیاری اراضی وسیع کشاورزی (بند امیر در فارس و شادُروان در شوشتر چنین کاربردی نیز داشتند)؛
2- تأمین انرژی جهت به چرخش درآوردن آسیاب‌های آبی (در پای بند امیر و پل دزفول ویرانه‌های آسیاب‌های بی‌شماری وجود دارد که نشان می‌دهد از آبِ انباشت شده برای چرخش سنگ آسیاب‌ها نیز استفاده می‌شد).
3- انتقال آب از ساحل رودخانه به ساحل دیگر آن، یا از یک سمت دره به سوی دیگر آن (از پلِ جویی در اصفهان برای مورد نخست و از بی‌شمار پل‌ها در منطقه لورِ سیراف برای مورد دوم استفاده می‌کردند)؛
4- ایجاد تفرج گاه در بخشی از پل (شاهان صفوی در مراسم آب‌ریزان که تیرماه هر سال در اصفهان برگزار می‌شد، از شاه نشینِ پل خواجو، نظاره‌گر این جشن ملّی بودند).

نحوه‌ی ساخت پل

ساختار نخستین پل‌ها بسیار ساده بود و از دو پایه و یک شاه تیر افقی که بر آن قرار می‌گرفت ساخته می‌شد، اما هر چه بر نیازهای بشر از یک سو و تجربیات وی از سوی دیگر اضافه می‌شد، ساختار ساده‌ی پل نیز هم چون سازه‌های دیگر بشری به سمت پیچیدگی سوق پیدا می‌نمود. با به‌کارگیری محاسبات ریاضی و ابداع تاق‌های قوسی، نوع پیشرفته‌ای از پل به ظهور رسید که تا اختراع فولاد، هم چنان تداوم و کاربرد داشت. بنابراین پل‌ها را بر اساس تکلیف ساخت و مصالح به‌کار رفته می‌توان به سه دسته‌ی کلی چنین تقسیم نمود:
1. پل‌های چوبی اولیه؛
2. پل‌ها با تاق‌های قوسی؛
3. پل‌های فولادی متأخّر.
پر روشن است هدف ما در این نوشتار، توصیف ویژگی‌های ساختاری پل‌های نوع دوم است. زیرا از پل‌های نوع اول، شاهدی باقی نیست و پل‌های نوع سوم نیز مشمول معماری سنّتی ایران نمی‌شوند.
در عملیات احداث پل، پی کنی و سپس شالوده‌ریزی از مهم‌ترین و البته فنّی‌ترین اقدامات محسوب می‌گردید. برای این منظور از دو شیوه استفاده می‌نمودند:
1- انحراف آب رودخانه در مواقع کم آبی و احداث پایه‌ی پل در محل تعیین شده. توضیح این‌که محل‌هایی که حیواناتی چون اسب، شتر و قاطر می‌توانستند از آن نقاط عبور نمایند را گدار می‌گفتند. معماران سنّتی و مجرّبِ پل‌ساز، ترجیح می‌دادند که پایه‌های پل را روی گدارها قرار دهند. ظاهراً پل شادُروان شوشتر با چنین تمهیدی پی‌سازی (شالوده‌ریزی) شده بود.
2- حفر تعدادی چاه، در بستر رودخانه و گوم‌گذاری و در نهایت پر کردن چاه‌ها با شفته‌ی آهک و ساروج. طرز حفر چاه‌ها بدین نحو بود که گومی (طرح 10-5) را در بستر رودخانه قرار می‌دادند و شن و گل و لای را از داخل آن خارج می‌کردند، گوم به‌تدریج در اثر وزن خود نشست می‌کرد و دو مرتبه گوم دیگری بر روی آن می‌گذاردند و تا عمق مورد نظر عمل گوم‌گذاری را ادامه می‌دادند. این چاه‌ها در حکم پی‌هایی می‌شدند که پل بر روی آن ساخته می‌شد. ظاهراً سی و سه پل و مارنان اصفهان با چنین شیوه‌ای پی‌ریزی شده‌اند. البته گاه ممکن بود که پایه‌های پل را روی بستر صخره‌ای رودخانه یا روی پایه‌های پل‌های قدیمی استوار سازند. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.