میراث خط و خوش‌نویسی

تا چند قرن پس از ورود اسلام، زبان و خط پهلوی در ایران همچنان تداوم داشت اما هم‌زمان، زبان فارسی دری نیز گسترش یافت و به‌سبب نیاز مذهبی، خط كوفی به همان شیوه ابتدایی نوشته می‌شد. به‌زودی ایرانیان كوشیدند كه از این خط، خطی زیبا با قاعده و برابر ذوق ایران به وجود بیاورند و این آغاز خوش‌نویسی در ایران بود. خوش‌نویسی به‌مرور ترقی كرد و تزئینات آن غنی شد و مقام مهمی احراز كرد و نه‌تنها در كتابت قرآن بلكه در نقش سفالینه‌ها، قلم‌زنی فلزات، كتیبه‌های معماری، سكه‌ها و ... به‌كار برده شد.
خط كوفی ابتدا بدون نقطه و حركات زیروزبر و پیش نوشته می‌شد. بعدها برای جلوگیری از اشتباه به آن نقطه و حركات اضافه شد. هرچند به علت مخالفت مسلمانان با دست بردن به آیات قرآن، نقطه و حركات را با رنگی متفاوت از متن نوشتند. با این‌همه، خواندن و نوشتن خط كوفی با مشكلاتی همراه بود، ازاین‌رو ایرانیان بعدها نوعی كوفی ساده و روان ابداع كردند كه آن را كوفی پیرآموز یا كوفی ایرانی نامیدند.
شمار انواع خط كوفی و كوفی تزئینی به بیش از 50 نوع می‌رسد. اما آنچه بیشتر در ایران به‌كار می‌رفت شامل كوفی تحریری، تزئینی، بنایی و بعدها كوفی پیرآموز بود كه رواج یافت. كوفی بنایی یا معقلی در نمای بناهای مقدس و مذهبی به‌كار رفت. در این نوع كوفی، كلمات و جمله‌ها با استفاده از خط مستقیم و هندسی به‌صورتی زیبا، محاسبه و طراحی شد و سپس با آجر لعاب‌دار یا كاشی تك‌رنگ روی بنا به‌كار رفت.

اقلام سته

با ظهور محمدبن علی فارسی معروف به ابن‌مقله شیرازی، خط وارد مرحله جدیدی شد و خطوط محقق و ریحان، ثلث، نسخ، رقاع و توقیع (مشهور به اقلام سته) پدید آمد. وی خطوط نسخ و رقاع و محقق را به قاعده درآورد و از آن پس بسیاری از قرآن‌ها و كتاب‌ها به نسخ نوشته شد. ابن‌مقله دوازده قاعده كلی خط را نیز وضع كرد.
علی‌بن هلال معروف به ابن‌بواب، براساس قواعد هندسی، اقلام سته را زیباتر و روان‌تر جلوه داد و خط ریحانی را كمال بخشید. به خط ابن‌مقله و ابن‌بواب خطوط منسوب می‌گویند. یاقوت مستعصمی با جدیت و ابتكار اقلام سته را ترویج كرد و خط نسخ و ثلث را به مرتبه‌ای والا رساند. اقلام سته یاقوتی را خطوط اصول می‌گویند.
از خط نسخ بیشتر در كتابت قرآن استفاده می‌كردند و از خط ثلث در سرسوره‌ها، قطعه‌نویسی، كتیبه‌نویسی در مساجد و مكان‌های زیارتی استفاده می‌كردند. توقیع و رقاع برای نامه‌نگاری و محقق و ریحان برای نوشتن قطعات و كتابت به‌كار می‌رفت. امروزه نسخ و ثلث به‌علت رواج در كتابت قرآن كریم و برخی كتاب‌های مذهبی همچنان رواج دارد. در اواخر عهد صفوی، احمد نیریزی در شیوه خط نسخ تغییراتی ایجاد كرد كه به نسخ ایرانی مشهور شد.

تعلیق

خط تعلیق با شباهت‌های زیادی به خط پهلوی اوستایی به‌وجود آمد و در مكاتبات اداری و دیوانی رایج شد. بعدها خواجه تاج اصفهانی و خواجه اختیار منشی گنابادی این خط را به كمال رساندند. این خط نه‌تنها با پیچیدگی و انحنای زیاد، خواندن را مشكل می‌كرد، بلكه بدون حركات زیروزبر و پیش هم به‌كار می‌رفت. نیاز به تندنویسی موجب شد كه در این خط، پیوستگی حروف و كلمات زیاد شود و سرعت كتابت افزایش یابد و ازاین‌رو، در نوشتن مراسلات استفاده شود. این شیوه را ترسل یا شكسته تعلیق نامیده‌اند.

نستعلیق

به‌تدریج خطی از تركیب نسخ و تعلیق در ایران به‌وجود آمد كه نستعلیق نام گرفت. خطی منظم و معتدل كه از كندی نسخ و نقایص تعلیق به دور بود. نستعلیق كه دارای نظم و اعتدال، ظرافت و توازن بود، عروس خطوط اسلامی نامیده شد. خط نستعلیق هنری است نمادین كه از نگاه عارفانه ایرانی به عشق و هستی پدید آمده است. اصلاح و انضباط این خط به‌دست میرعلی تبریزی انجام شد و با ابتكار و خلاقیت میرعماد حسنی صیفی قزوینی (میرعماد بزرگ) به درجه ممتاز رسید.
محمدرضا كلهر بر زیبایی این خط افزود و شیوه كتابت نستعلیق را به كمال رساند و برای به‌كارگیری در صنعت چاپ، اندك تغییراتی در آن به‌وجود آورد. چاپ سنگی سفرنامه ناصرالدین‌شاه به خراسان اثر اوست. میرزا غلامرضا اصفهانی با نگاهی هنرمندانه به جنبه‌های تجسمی و تصویری نستعلیق، سیاه‌‎مشق‌های جاودانه خود را آفرید.

شكسته‌نستعلیق

نیاز به تندنویسی رفته‌رفته خط نستعلیق را پیچیده كرد. نستعلیق به‌دست مرتضی‌قلی‌خان شاملو و سپس محمد شفیع هروی (شفیعا) تكمیل شد و درویش عبدالمجید طالقانی آن را به درجه كمال رساند. سیدعلی اكبر گلستانه شیوه درویش را ادامه داد ولی ناخوانا بودن این خط باعث شد تا خوش‌نویسانی چون قائم‌مقام فراهانی و امیرنظام گروسی آن را ساده‌تر كنند.

شیوه‌های كاربرد خوش‌نویسی

استادان خوش‌نویسی با افزودن نقوشی مختصر یا درهم پیچاندن حروف و تركیب‌ها و غیره فرم‌های جدیدی ابداع كردند كه به‌عنوان شیوه‌های خوش‌نویسی شناخته می‌شوند:
طغری: اگرچه پیشینه طغری به دوره سلجوقی می‌رسد، اما قدیمی‌ترین نمونه‌های آن از دوران ایلخانی و آل‌جلایر دیده شده است و به‌جای مُهر سلطانی بر سر نامه‌ها و فرمان‌های حكومتی نوشته می‌شد. بعدها این خط در مهرها، سكه‌ها و انگشتر هم كاربرد یافت. طغری را با خط ثلث، رقاع یا دیوانی و غیره می‌نویسند.
مثنی: در لغت به معنی دوتایی است و آن را با خطوط كوفی، محقق، ثلث و ... می‌توان نوشت. بعضی این خط را مجنونی یا آینه‌ای می‌نامند.
معّما: در این نوع خط، عبارت، معنای مخفی و پوشیده‌ای دارد و برای خواندنش نیاز به دقت بیشتری نیاز است.
سیاه‌مشق: قطعات سیاه‌مشق از حالات شور و شعف، آزادگی و آمادگی استادان خوش‌نویس حكایت می‌كند. در سیاه‌مشق باید به توازن بین فضاهای پر و خالی توجه شود. تكرار منظم یا نامنظم حروف و كلمات، نشانه توانمندی استاد خوش‌نویس است.
گلزار: در این نوع خوش‌نویسی داخل حروف و كلمات را با نقوش اسلیمی، ختایی یا گل و مرغ پر می‌كنند.
غبار: نوع ظریف و زیبایی از خوش‌نویسی است و با قلم ریز، از هر نوع خطی نوشته می‌شود. گاهی داخل حروف و كلمات را با این خوش‌نویسی‌‌های ریز پر می‌كنند.
چلیپانویسی: چلیپا از مجموع دو قالب دوسطری به‌صورت مورب در صفحه به‌وجود می‌آید و بهترین قالب برای نوشتن دوبیتی و رباعی به‌شمار می‌رود. در اطراف چلیپا، فضاهای خالی به نام لچكی به‌وجود می‌آید كه معمولاً با تذهیب یا قلم ریز پر می‌شود. از انواع دیگر آن چلیپای مركب است كه با قالب‌های دیگر تركیب می‌شود.
ناخنی: شیوه‌ای از نگارش خط است كه با فشار ناخن بر كاغذ به صورت برجسته، نقش می‌بندد. برای ادامه،‌ به کتاب مراجعه کنید.