مکان سوم

مهم‌‌ترین اثری که تاکنون درباره‌‌ی مفهوم مکان نگاشته شده، اثری است با عنوان «مکان واقعاً خوب»، که «الدنبرگ» در سال 1989 آن را تألیف کرد. اصطلاح مکان سوم از همین اثر نشأت گرفت. وی اصطلاح مکان سوم را، برای توصیف مکان‌‌های عمومی که میزان گردهمایی‌‌های منظم، داوطلبانه و غیررسمی از افراد، ورای قلمروی خانه و کار، می‌‌باشند، ابداع کرد. ویژگی مهمی که مکان‌‌های سوم را برای چنین گردهمایی‌‌های داوطلبانه و غیررسمی مساعد می‌کند، آن است که افراد می‌‌توانند به‌‌صورت ناشناس، بدون نیاز به ابراز هویت و درعین‌‌حال، به‌‌صورت اجتماعی، در این مکان‌‌ها، ظاهر شوند. علاوه‌‌براین، مکان‌‌های سوم نسبتاً جذابند، نه‌‌تنها به‌‌خاطر ماهیت غیررسمی و خودجوش محیط، بلکه به‌‌خاطر این‌‌که طبیعت تعامل‌‌های اجتماعی نیز خودانگیز است الدنبرگ بر اهمیت این‌‌گونه مکان‌‌ها، به‌‌عنوان تأمین‌‌کننده‌‌های برخی از نیازهای اجتماعی که ممکن است در خانه یا محل کار برآورده نشوند، تأکید می‌‌کند. به اعتقاد وی، اگرچه محل کار و خانه، منابع مهمی در حمایت از فرد به شمار می‌‌روند، ممکن است برای تظاهرات فردی یا بروز رفتارهایی ورای مرزهای نقش‌‌های اجتماعی رسمی، مانند پدر، مادر، پدربزرگ و...، مکان‌‌های مناسبی نباشند. به‌‌عنوان مثال، به‌‌نظر یک فرد سالخورده، با صدای بلند خندیدن درمقابل فرزندان، نوه‌‌ها و دیگر نزدیکان، ممکن است او را احمق جلوه دهد.
اما همین فرد ممکن است این رفتار را، بدون دغدغۀ خاطر، درمیانِ همسالانش، در یک باشگاه ویژۀ سالخوردگان، بروز دهد. این‌‌گونه تظاهرات فردی در یک مکان سوم، رفتارهایی عجیب درمیانِ هم‌‌قطاران به شمار نمی‌‌روند، زیرا مکان‌‌های سوم اغلب مکان‌‌هایی اجتماعی هستند که در آن‌ها، طبقۀ اجتماعی، حرفه، وابستگی‌‌های مذهبی، وضعیت اقتصادی یا نقش‌‌های رفتارهای اجتماعی، معیاری برای عضویت در گروه تلقی ‌‌نمی‌‌شوند. بر طبق این نظریه، مکان‌‌های عمومی هم‌‌چون کافی‌‌شاپ‌‌ها و سالن‌‌های آرایش، نمونه‌‌هایی از مکان‌‌های سوم انسان‌‌ها به شمار می‌‌روند، زیرا هنگامی‌‌که انسان در خانه و یا محل کار حضور ندارد، در این‌‌گونه مکان‌‌ها، به سر می‌‌برد. این‌‌گونه استدلال می‌‌کند که مکان‌‌های موفق هشت ویژگی زیر را دارند:

• ملاقات در یک محیط بی‌‌طرف روی می‌‌دهد، جایی که افراد به میل خود، رفت‌‌وآمد می‌‌کنند و هیچ‌‌یک نقش میزبان را ایفا نکرده، و همگی احساس آسایش و راحتی دارند؛
• مکان سوم موجد برابری است. بدین معنا که در دسترس همگان بوده و به وضع معیارهای رسمی عضویت و اخراج نمی‌‌پردازد، بنابراین، به ‌‌‌‌توسعۀ شبکۀ اجتماعی می‌‌انجامد، جایی که افراد به تعامل با انسان‌‌هایی می‌‌پردازند که نزدیکان و عزیزان آن‌ها به شمار نمی‌‌آیند؛
•  «گفتگو» فعالیت اصلی در این مکان‌‌هاست. درواقع، هیچ‌‌چیز به‌‌اندازۀ گفتگو و مکالمۀ خوب، مفرح، جالب و سرگرم‌‌کننده وجه تمایز مکان سوم از دیگر مکان‌‌ها نیست؛
•  مکان سوم دسترس‌‌پذیر است. بهترین مکان‌‌های سوم آن‌هایی هستند که افراد به‌‌تنهایی به آن مکان‌‌ها می‌‌روند و با افراد دیگر، آشنا می‌‌شوند؛
•  مکان سوم مشتریان معین دارد و همین امر و نه دیگر ‌‌‌‌ویژگی‌‌ها، نظیر ظرفیت نشستن، انواع نوشیدنی، وجود مکان‌‌هایی برای پارک اتومبیل و قیمت‌‌ها، موجب می‌شود افراد در آن‌جا حضور یابند، احساس راحتی کنند، با تازه‌‌واردها گفتگو کنند و اعتماد خود را، به اطرافیان افزایش دهند؛
• مکان سوم، ازنظرِ فیزیکی و ظاهری، ‌‌کاملاً آشکار است، یعنی از بیرون، قابل تشخیص است و چندان زیبا و لوکس نیست، تا از خودنمایی و فخرفروشی افراد حاضر در آن جلوگیری کند. نوعی حالت سرزندگی دائمی دارد، یعنی افرادی که سعی دارند گفتگویی جدی را، ‌‌بیش‌‌از یک دقیقه، ادامه دهند، مطمئناً با شکست مواجه خواهند شد؛
•  مکان سوم، مکانی است که افراد، درصورت حضور نداشتن در خانه یا محل کار، در آن‌جا به‌سر می‌‌برند، اگرچه محیطی است ‌‌کاملاً متفاوت با خانه، ازنظرِ آسایش فیزیکی و حمایت‌‌هایی که به وجود می‌‌آورد، به‌‌طور قابل‌توجهی، به خانه شبیه است؛
•  مکان‌‌های سوم موجد سرمایۀ اجتماعی نیز هستند، زیرا میان افراد، ارتباط، پیوند و اعتماد ایجاد می‌‌کنند که درنتیجۀ آن، یک جامعه خلق می‌شود.

‌‌‌‌ویژگی‌‌های برشمرده‌‌شده برای موفقیت یک مکان سوم، در چهار مورد، خلاصه می‌‌شود:

• برای ورود یا خریدن مواد غذایی و نوشیدنی، رایگان یا نسبتاً ارزان باشد؛
• کاملاً دسترس‌‌پذیر باشد به‌‌گونه‌‌ای که افراد، بدون نیاز به استفاده از وسایل نقلیه، بتوانند در آن حضور یابند؛
• انتظار می‌‌رود تعداد افرادی که روزانه در مکان سوم حضور می‌‌یابند، به حداقل، سه نفر برسد.
•  ورود افراد به این مکان، با خوشامدگویی همراه باشد. شرکت در گفتگوها، باید به‌‌آسانی صورت پذیرد. همچنین، فردی که در این مکان‌‌ها حضور می‌‌یابد، باید امکان ملاقات دوستان قدیمی و آشنایی با افراد جدید را داشته باشد.

همان‌‌طورکه گفته شد، الدنبرگ برای مکان سوم، هشت ویژگی برمی‌‌شمرد. ‌‌‌‌ویژگی‌‌هایی که وی ارائه‌‌ کرده است به‌‌طور آشکار، به دو عامل مکان و انسان ارتباط پیدا می‌کند و اثری از عامل اطلاعات در آن‌ها، به چشم نمی‌‌خورد. اگرچه در ویژگی سوم، به گفتگو، به‌‌عنوان یکی از ‌‌‌‌ویژگی‌‌های مکان سوم، اشاره می‌‌شود، اما نشانی از تبادل اطلاعات وجود ندارد. تعاریفی که الدنبرگ، کرسول و لاکرمن از مکان ارائه کرده‌اند، حاکی از آن است که آن‌ها اغلب بر دو عامل مکان‌‌ها و انسان‌‌‌‌های حاضر در آن تأکید کرده و مزایای حاصل از حضور در این مکان‌‌ها را بیشتر روحی ـ روانی می‌‌دانند. به اعتقاد این افراد، انسان با حضور در این مکان‌‌ها و برقراری تعامل اجتماعی با دیگر اشخاص موجود، به‌‌نوعی از آرامش، لذت و خرسندی دست می‌‌یابد. این تأثیرهای عاطفی، ‌‌به‌‌ویژه برای افرادی که در محیط خانوادگی و یا محیط کاری خود، از چنین تجاربی محرومند، بسیار قابل توجه است. تعجبی وجود ندارد اگر در هیچ‌‌یک از الگوهای یادشده، به عامل اطلاعات و مزایای حاصل از تبادل آن، اشاره‌‌ای نشده است. در تمامی این چارچوب‌‌ها، تنها بر ‌‌‌‌ویژگی‌‌های مکان‌‌ها، و انسان‌‌های حاضر در آن و روابط اجتماعی و عاطفی میان این انسان‌‌ها تأکید شده است، زیرا تمامی این پژوهش‌گران، از منظر حوزه‌‌های خود، به مفهوم مکان پرداخته‌‌اند.

چنان‌‌که پیش‌‌از این نیز اشاره شد، نظریۀ مکان سوم از حوزۀ جامعه شناسی گرفته شده و ‌‌کاملاً طبیعی است که در آن، بر جنبۀ اجتماعی مکان تأکید ‌‌شود. الگوهای دیگر نیز در حوزۀ جغرافیا مطرح شده‌‌اند، بنابراین، مفهوم مکان در این الگوها، از همین حوزه تأثیر پذیرفته است. تنها چارچوبی که در آن، در ارتباط با مفاهیم مکان، به عامل اطلاعات توجه فراوانی شده، نظریۀ جهان کوچک است.