مفهوم ژئوپارک

مفهوم ژئوپارک در پاسخ به تقاضای روبه‌افزایش دانشمندان علوم زمین و سازمان‌های غیردولتی برای ایجاد چارچوب قانونی جهانی برای ترویج و حفظ تنوع زمین‌شناختی برجسته و با ارزش در جهان ظهور کرد. به زبان عامیانه، ژئوپارک جایی است پر از میراث زمین‌شناسی در کنار جامعۀ محلی، که به گردشگری و آموزش زمین‌شناسی و به معاش مردم از راه زمین‌شناسی کمک کند. درواقع ژئوپارک‌ها پدیدۀ نسبتاً جدیدی هستند که برپایۀ تلفیق مفاهیم میراث محلی (با اولویت میراث زمین‌شناختی)، حفاظت محیط زیست و آموزش شکل گرفته‌اند. در ژئوپارک، جاذبه‌های زمین‌شناختی ابزاری برای آموزش مردم، تفریح و توسعۀ پایدار اقتصادی است. مفهوم ژئوپارک‌ها بر عقیدۀ هویت‌دهی سرزمینی به مردم محلی از طریق وجود چشم‌اندازهایشان استوار است. از طرف دیگر، رایج‌ترین شیوۀ تلاش برای تغییر رفتارهای محیط زیستی از طریق برنامه‌های آموزشی است. منطق نهفته در ارائۀ برنامه‌های آموزشی آن است که اطلاعات به آگاهی بیشتر درمورد مشکلات محیط زیستی می‌انجامد و موجب می‌شود تا افراد نگرش‌ها و درنهایت رفتارشان را تغییر دهند. بنابراین آموزش در ژئوپارک‌ها هم برای هویت‌دهی مردم محلی و هم برای تغییر رفتار محیط زیستی مردم محلی و گردشگران در قبال میراث زمین‌شناختی انجام می‌شود؛ اما تمام ماجرا، هویت‌دهی و آموزش در ژئوپارک نیست، تفریح نیز در ژئوپارک لازم و ضروری است. تفریح به‌معنی رفتاری است که آزادانه انتخاب شده و رضایتمندی درونی به همراه دارد. تفریح مفهومی مبهم و محدوده‌های نامشخص دارد و تجربۀ تفریحی بیرون از خانه، چیزی پیچیده‌تر از بودن در طبیعت در اوقات فراغت است. ارائۀ تفریح آموزشی در مراکز تفسیر میراث زمین‌شناختی از ارکان توسعۀ گردشگری پایدار در قالب ژئوتوریسم است و سایر انواع گردشگری در قالب گردشگری پایدار نیز در ژئوپارک (درصورت وجود پتانسیل) قابل راه‌‌اندازی و مدیریت هستند. به بیانی دیگر، می‌توان گفت ژئوپارک‌ها ادامۀ دگرگونی‌های انجام‌شده در صنعت گردشگری هستند. این تغییرات از سال 1989میلادی یعنی زمان معرفی فرصت‌های جدید توسعه انجام شده است. مرحلۀ ‌گذار از مدل (4S) (یعنی: دریا، ماسه، آفتاب و امور جنسی) به مدل (4L) (یعنی: چشم‌انداز، اوقات فراغت، یادگیری و محدودیت) منطبق با انگیزه‌های جدید سفر و انتظارات جدید مرتبط با گردشگری است. مفهوم (4L) بازتابی است از تقاضای صنعت گردشگری امروزی که در آن، گردشگران توجه‌شان را به چشم‌انداز و یادگیری معطوف کرده‌اند.

اهداف عمدۀ تأسیس ژئوپارک

چرا و چه وقت از ژئوپارک صحبت به میان می‌آید؟ زمانی که بخواهیم راهبرد مدیریتی برای:

1.  حفاظت از «میراث زمین‌شناختی»؛
2. توسعۀ اقتصادی- اجتماعی منطقه با استفاده از گردشگری؛
3. آموزش همگانی درزمینۀ ارزش‌های زمین‌شناختی و سایر ارزش‌های زیست‌شناختی و فرهنگی منطقه، داشته باشیم.

برای مثال، فرض کنید در منطقه‌ای از یک کشور مفروض، پارک ملی وجود داشته باشد و سیستم مدیریتی در آن از انواع ارزش‌های زیست‌شناختی، زمین‌شناختی و فرهنگی پارک حفاظت و بهره‌برداری پایدار کند، در این‌صورت، دیگر نیازی به طرح ژئوپارک نیست؛ ولی ازآنجایی‌که حفاظت از میراث زمین‌شناختی کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد، اینجاست که تأسیس ژئوپارک به‌کمک حفاظت از میراث زمین‌شناختی می‌آید. با تأسیس ژئوپارک سه هدف عمده درخصوص حفاظت از میراث زمین‌شناختی تأمین می‌شود.
نخست آنکه این مکان‌ها و چشم‌اندازهای زمین‌شناختی برای آموزش مردم درزمینۀ علوم زمین‌شناختی و محیط زیستی به کار می‌رود. به عبارتی دیگر، این منطقه ماهیت آموزشی- گردشگری پیدا کرده و انگیزه‌ای برای تحقیقات بیشتر ژئومورفولوژی و زمین‌شناسی می‌یابد.
دوم آنکه، ژئوپارک می‌تواند به‌عنوان ابزاری در راه دستیابی به توسعۀ پایدار به کار رود. سوم آنکه، میراث زمین‌شناختی برای نسل‌های آینده حفاظت می‌شود. در ژئوپارک‌ها، میراث زمین‌شناختی، یا به عبارتی دیگر زمین‌شناسی و چشم‌اندازها در كانون اصلی توجه‌اند.

تعریف ژئوپارک‌ها یا گردشگاه‌های زمین‌شناسی

ژئوپارک (زمین‌گردشگاه)، ناحیه‌ای است دارای چندین میراث مهم زمین‌شناختی، همراه با ساختار مدیریتی قوی و منسجم و جایی است که راهبرد توسعۀ پایدار اقتصادی در آن روی می‌دهد.
ژئوپارک معمولاً از طریق گسترش گردشگری پایدار، برای ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر برای مردمی که در آنجا زندگی می‌کنند و نیز بهره بردن از فواید اقتصادی برای آنها، راه‌اندازی می‌شود. ژئوپارک ملی، منطقه‌ای تحت حفاظت ازنظر ملی است که حاوی شماری از مکان‌های میراث زمین‌شناسی کمیاب، بااهمیت و یا زیباست. این مکان‌های حاوی میراث كرۀ زمین، دارای مفهوم یكپارچه‌ای از حفاظت، آموزش و توسعۀ پایدارند. ژئوپارک، از طریق حفاظت، آموزش و گردشگری به اهدافش دست می‌یابد و به‌دنبال حفظ عوارض با اهمیت زمین‌شناختی و كشف و نمایش روش‌هایی برای ارائۀ بهترین نوع حفاظت و دانش علمی مربوط به زمین‌شناسی است. این امر از طریق ژئوسایت‌های موردحفاظت و موردتفسیر، موزه‌ها، مراکز ارائۀ دانش، مسیرها، تورهای به‌همراه راهنما، گردش كلاسی مدارس، متون عامه‌پسند، نقشه‌ها، مواد آموزشی و نمایش‌ها و سمینارها و غیره به دست می‌آید. ژئوپارک‌ها، فعالیت اقتصادی و توسعۀ پایدار را از طریق زمین‌گردشگری (ژئوتوریسم) و سایر انواع گردشگری به حرکت وا می‌دارند و با جذب شمار روزافزون گردشگران، توسعۀ اقتصادی- اجتماعی محلی را از طریق تبلیغ برچسب کیفی مرتبط با میراث طبیعی محلی، تقویت می‌كنند. ژئوپارک‌ها مشوق كارآفرینی محلی و ایجاد صنایع خانگی مرتبط با زمین گردشگری و محصولات زمین‌شناسی هستند. چندین نمونه از گسترش زمین‌گردشگری در ژئوپارک‌ها عبارتند از: ژئوپارک اراریپه در برزیل، ژئوپارک هنگ‌کنگ در چین، ژئوپارک جنگل سنگ‌شدۀ لِسووس در یونان، ژئوپارک بیگوآ در ایتالیا و ژئوپارک ناتورتیژو در پرتغال؛ البته ناگفته پیداست که بدون توسعۀ ژئوتوریسم در ژئوپارک، چنین ژئوپارکی اعتبار خود را نزد بازرسان یونسکو از دست داده و از فهرست یونسکو حذف می‌شود.
ژئوپارک علاوه‌بر میراث زمین‌شناختی، دارای ارزش‌های منحصربه‌فرد زیبایی‌شناسی، باستان‌شناسی، اکولوژیکی، تاریخی و فرهنگی نیز هست. چون ژئوپارک می‌تواند با برنامۀ مدیریتی خاص خود (همخوان با مفاهیم پایداری و حفاظت و منطبق بر استانداردهای یونسکو) اداره شود، از لحاظ توسعۀ اقتصادی و اجتماعی نیز می‌تواند بر بهبود وضعیت مردم ساکن در ژئوپارک نیز تأثیر بگذارد.