مدل جای پای بومشناختی (EF)
واکرناگل و ریس 1996، برای نخستین بار، معیار جای پای بومشناختی را مطرح کردند. جای پای بومشناختی، نوعی ابزار حسابداری استکه بهمنظور برآورد و اندازهگیری مصرف منابع و جذب آلایندهها برای جمعیت، یا اقتصاد استفاده میشود و براساس تبدیل آنها به اراضی بارور، محاسبه میشود. این مفهوم که به موضوع مقایسه پایداری در بین کشورها تبدیل شده است، آثار و پیامدهای جوامع، مناطق مختلف، کشورها و افراد را بر محیطزیست، با تبدیل آنها به اراضی موردنیاز برای تولید نیازهای اساسی و جذب آلایندهها، مقایسه میکند. به عبارت دیگر، جای پای بومشناختی، شیوه زندگی انسانها را با پیامدهای محیطزیست مرتبط میسازد. البته این محاسبات، به میزان اطلاعات و دقت آنها، شاخص تبدیل، مساحت اراضی کشاورزی، سطح اراضی جنگلی و سایر منابع طبیعی بستگی دارد. جای پای اکولوژیکی به میزان مصرف و همچنین به تولید ضایعات بستگی دارد.
مزایا و معایب مدل تحلیل جای پای بوم شناختی
در تحلیل جای پای بومشناختی، مصرف محیطزیست برای شهرسازی گسترده، سدسازی و مقدار زمین بارور، از نظر بومشناختی در عرصههای موردنیاز، برای پایداری یک جمعیت، تولید یک محصول و یا اجرای فعالیتها و با احتساب کاربرد انرژی، غذا، آب، مصالح ساختمانی و دیگر موارد مصرفی برآورد میشود. تحلیل جای پای بومشناختی، همچنین شیوهای است که برای تعیین میزان مصرف نسبی منابع بهمنظور ارتقای آگاهی، درباره هر نوع مصرف منابع موجود و گاهی راهاندازی، شروع و تغییر الگو و نحوه مصرف به کار گرفته میشود. این شاخص، به این دلیل مورد استفاده قرار میگیرد که شیوههای زندگی عادی و متداول در استفاده از منابع، پاسخگو نبوده و پایدار نیست.
شاخص پایداری محیطزیست (ESI)
با توجه به اینکه روشهای متعارف سنجش اقتصادی و نظامهای حسابهای ملی، قادر به سنجش پایداری نبودهاند، برای این منظور، شاخص پایداری محیطزیست را گروهی از صاحبنظران، از رشتههای مختلف در دانشگاه ییل و مجمع جهانی اقتصاد، توسعه دادهاند. شاخص پایداری محیطزیست، نخستین بار، در سال 2000 پیشنهاد شد، اما بهدلیل نواقصی که داشت، در سال 2002، مورد بازنگری قرار گرفت. شاخص مزبور با تغییراتی اندک، در سال 2005 نیز برای 146 کشور محاسبه و منتشر شد. این شاخص، توانایی و قابلیتهای ملتها را برای حمایت از محیطزیست در چندین دهه آینده ارزیابی میکند و از 76 گروه داده آماری، که در قالب 21 شاخص پایداری محیطزیستی ادغام شدهاند، استخراج میشود. براساس نتایج این گزارش، هرچه نمره کشوری از شاخص پایداری محیطزیست، بیشتر باشد، شرایط محیطزیستی بهتری را در آینده خواهد داشت. این شاخصها، مقایسه موضوعاتی را که در قالب 5 گروه (جزء) وسیع زیر جای میگیرند ممکن میسازد:
سیستمهای محیطزیستی؛
کاهش فشارهای محیطزیستی؛
کاهش آسیبپذیری انسان از فشارهای محیطزیستی؛
ظرفیت اجتماعی و مؤسساتی برای مسئولیت در قبال چالشهای محیطزیستی؛
نظارت جهانی (EVI Country Profiles).
شاخص عملکرد محیطزیست (EPI)
شاخص عملکرد محیطزیست بهعنوان مکمل شاخص پایداری محیطزیست را دانشگاه ییل و مجمع جهانی اقتصاد، در سال 2006، منتشر کردهاند. این شاخص، بر ابعاد پایداری محیطزیست تأکید داشته و عملکرد سیاستها و برنامههای کشورها را درزمینه کاهش معضلات محیطزیستی، حفاظت از محیطزیست و مدیریت منابعطبیعی، مورد سنجش و ارزیابی قرار میدهد. در گزارش شاخص عملکرد محیطزیست سال 2008، دو هدف کلان شامل کاهش تنش و فشارهای محیطزیستی تهدیدکننده سلامت انسان هدف سلامت محیطزیست ؛ و حفاظت از زیستبومها و منابعطبیعی هدف پایداری محیطزیست ، متشکل از 25 شاخص فرعی، مطرح شده استکه با استفاده از روشهای آماری مناسب، شاخص ترکیبی عملکرد محیطزیست برای کشورهای مختلف ساخته میشود. برای ساختن این شاخص، ابتدا عملکرد کشورها درزمینه شاخصهای 25گانه، از مراجع معتبر و برآوردهای کارشناسی مشخص شده و با استفاده از تجزیه و تحلیل خوشهای، دستهبندی میشوند و ارزش نهایی هر کدام از شاخصهای فرعی برآورد شده و درنهایت، با استفاده از تکنیک مناسب شاخص ترکیبی عملکرد محیطزیست، برای کشورهای مختلف جهان تهیه میشود. مقدار این شاخص، مانند شاخص پایداری محیطزیست، بین صفر تا 100 در نوسان بوده و هرچه، کشوری ارقام بالاتری از این شاخص را بهدست آورد، دارای عملکرد محیطزیستی بهتری بوده و هرچه رقم یاد شده کمتر باشد، مبین عملکرد نامطلوبتر درزمینه محیطزیست است
برای مثال، نمره دسترسی به شاخص نظارت و حفاظت محیطزیست را میتوان چنین محاسبه کرد (با فرض اینکه هدف تعیین شده، دسترسی 100 درصد مردم به بهداشت عمومی مناسب باشد):
هدف 100 درصد دسترسی به نظارت عمومی، مناسب است.
بدترین حالت در کشوری با دسترسی 5 درصد جمعیت به نظارت عمومی، مناسب دیده میشود.
دسترسی کشور دیگری به نظارت عمومی مناسب 65 درصد است.
دامنه بینالمللی این شاخص، عبارت است از: 95 = 5 - 100 است.
برای کشور موردنظر با دسترسی 65 درصد به نظارت و حفاظت از محیطزیست، نمره نزدیکی به هدف آن چنین محاسبه میشود: 1/63 = 100× (( 35÷95) – 95).
اعدادی که بهعنوان هدف در نظر گرفته میشوند (مثلاً دسترسی به 100 درصد نظارت عمومی محیطزیست یا 90 درصد نظارت و حفاظت از محیطزیست)، با مراجعه به منابعی همچون پیمانها و توافقهای بینالمللی، استانداردهای تعیینشده بینالمللی و قضاوت متخصصان، بر مبنای نظر اجماع صاحبنظران، تعیین میشود.
شاخص آسیبپذیری محیطزیست (EVI)
در سال 1998، کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل متحد تلاشهایی را برای تدوین شاخصهای آسیبپذیری محیطزیست، با همکاری کمیسیون کاربردی علوم زمین حوزه اقیانوس آرام جنوبی آغاز کرد. شاخص آسیبپذیری محیطزیست، شاخص عددی بدون بعد استکه وضعیت آسیبپذیری محیطزیست کشورها را نشان میدهد. هدف اصلی طرح این شاخص، ارائه روشی سریع و استاندارد برای تعیین آسیبپذیری کشورها در کلیه حوزههای اقتصادی، اجتماعی و محیطزیستی، و شناسایی و اولویتبندی مهمترین اقداماتی است که باید در هر یک از این حوزهها، برای دستیابی به توسعه پایدار انجام داد. با استناد به این شاخصها، اولویتهای برنامهریزی، سیاستگذاری و اقدامات در حوزههای مختلف توسعه پایدار تعیین شده و وضعیت کشور در مقایسه با سایر کشورها، درزمینه آسیبپذیری محیطزیست، مشخص میشود. شاخص آسیبپذیری محیطزیست، در زمره اولین ابزارهای سنجش پایداری استکه در دهه 1990، مطرح شده و به سرعت گسترش پیدا کرده است. این شاخص، میزان ریسکهایی که محیطزیست را تهدید میکند نشان میدهد.
برای ساختن این شاخص، ترکیبی از 52 شاخص فرعی استفاده میشود که بدین صورت طبقهبندی میشوند: 32 شاخص خطر، 8 شاخص استواری و 12 شاخص نیز با عنوان شاخصهای خسارت وارده بر محیطزیست. از نظر موضوعی نیز شاخصها در قالب پنج گروه متغیرهای آب و هوایی و اقلیمی، زمینشناسی، جغرافیایی، منابع و خدمات طبیعی، و جمعیت انسانی طبقهبندی میشوند. برای ساختن شاخص ترکیبی آسیبپذیری محیطزیست، هر یک از شاخصهای فرعی، پس از استانداردسازی، با وزنهای برابر با یکدیگر جمع شده و میانگین آنها بهعنوان شاخص ترکیبی محاسبه میشود. مقدار مطلق این شاخص بین عدد 1 (بالاترین پایداری و کمترین آسیبپذیری) و عدد 7 (کمترین پایداری و بیشترین آسیبپذیری) در نوسان است. علاوه بر این، برای تبیین بهتر این شاخص ترکیبی، امتیازهایی نیز برای کشورها محاسبه میشود، در صورتیکه عدد محاسبه شده بالاتر از عدد 365 باشد، کشور بسیار آسیبپذیر و ناپایدار، و درصورتیکه عدد مزبور کمتر از عدد 215 باشد، کشور از آسیبپذیری کمتر و پایداری بیشتری برخوردار است.
کتابهای مرتبط
روششناسی انجام پژوهش در مطالعات محیط زیست شهری
210,000 تومانوزن | 1 کیلوگرم |
---|---|
نام مولف |
آمنه اسد زاده, دکتر حسن اسماعیل زاده, فرانک سعیدی فرد, مهلا محمد نیا |
شابک |
2387316009788 |
تعداد صفحه |
336 |
سال انتشار |
1396 |
نوبت چاپ |
اول |
قطع کتاب |
وزیری |
نوع جلد |
شومیز |