مدل‌ها در اكوتوريسم

در سال‌های اخیر، اکوتوریسم به‌صورت مفهومی بسیار جذاب درآمده که طیف وسیعی از مردم با علاقه‌های گوناگون و نیز دولت‌ها، گروه‌های زیست‌محیطی و گروه‌های حفاظت و نگهداری را به خود جلب ‌می‌کند. اکوتوریسم، بـه‌طـور عمـده بـر منـابع و جاذبـه‌هایی اسـتوار اسـت کـه محـیط طبیعـی در اختیـار گردشـگر قرار می‌دهد. نکته‌ی قابل‌تأمل در طراحی یک مدل اینکه چارچوب‌های نظری بهره‌گیـری از آن، هـم بـه امکانـات و شـرایط مناسـب نیـاز دارد و هـم مسـتلزم حفاظـت از منـابع طبیعی است، ایـن امـر از طریـق ارزیـابی تـوان و ظرفیـت محـیط زیسـت طبیعـی بـرای جـذب گردشـگران قابـل تحقـق اسـت. ازآنجاکه اکوتوریسم رشته‌ای پیچیده و چندبعدی است، معمولاً درمورد مدل‌های آن توافقی همگانی وجود ندارد. مدل‌هایی که امروزه در بحث اکوتوریسم و ژئوتوریسم در جهان مطرح است، بیشتر مدل‌های کمی است، اما ذهنیت‌گرایی (اعمال سلیقه‌ی شخصی ) بخشی غیرقابل‌اجتناب برای تمامی آن‌هاست. در زیر، به برخی از مدل‌ها اشاره می‌شود.

مدل اکولوژیکی مخدوم در اکوتوریسم

مراحل مختلف روش تحقیق در اکوتوریسم به‌طور کلی بـه‌صـورت زیر است:

1- شناسایی منابع اکولوژیکی و جمع‌آوری اطلاعات مربوط به نیاز اقتصادی-اجتماعی: در این مرحله، دو دسته از منابع مورد شناسایی قرار می‌گیرند: منابع اکولوژیکی و منابع اقتصادی- اجتماعی. منابع اکولوژیک شامل دو دسته‌اند: منابع فیزیکی و منابع زیستی. منـابع فیزیکـی شـامل اقلیم، آب، فرم زمین، سنگ، خاک و منابع زیستی شامل رستنی‌ها و جـانوران است. داده‌های اقتصادی-اجتماعی نیز گسترده و متنوع بوده و برخلاف بسیاری از داده‌های اکولوژیکی ممکن است از سالی به سال دیگر تغییر کنند. داده‌های اقتصادی- اجتماعی که به‌منظور نقـشه‌سـازی و تعیین پهنه‌های مناسب برای تفرج در روش تحقیق مورد شناسـایی قـرار گرفتـه‌انـد شـامل تـراکم فیزیولوژیک جمعیت، نسبت تأسیسات و تسهیلات زیربنایی و روبنایی در واحد‌های موردمطالعه و طبقه‌بندی درآمد است. شایان ذکر است که شناسایی منابع با نقـشه‌سـازی همـراه است.

2- تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی داده‌ها با تجزیه‌ی سرزمین به یگان‌های همگن اکولوژیکی: برای آنکه مرور داده‌های شناسایی‌شده وقت کمتری بگیرد و داده‌های پیچیـده تبـدیل بـه داده‌های آسان شده و درنتیجه کار ارزیابی آسان‌تر شود، نیاز است که داده‌ها تجزیـه و تحلیـل شده و سپس جمع‌بندی شوند. یگان نقشه‌سازی برای ارزیابی سرزمین، یگان زیست‌محیطی نام دارد که همان اکوسیستم خرد است. پهنه‌بندی بـرای دسـتیابی بـه یگـان زیـست‌محیطی به‌منظور دستیابی به ساختار‌های مشابه و همگن از داده‌ها بر روی نقشه انجام می‌شـود. فرآیند تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی داده‌ها در شیوه‌ی متناسب با ایران با جی‌آی‌اس بـه قـرار زیـر است:

1.  روی‌هم‌گذاری طبقات ارتفاع از سطح دریا و نقشه‌ی طبقات درصد شیب (نقشه‌ی نخستین شکل زمین)؛
2.  روی‌هم‌گذاری نقشه‌ی نخستین شکل زمین با نقشه‌ی جهات جغرافیایی؛
3.  روی‌هم‌گذاری نقشه‌ی یگان‌های شکل زمین با نقشه‌ی خاک (نقشه‌ی نخستین یگان زیست‌محیطی)؛
4. روی‌هم‌گذاری نقشه‌ی نخستین یگان زیست‌محیطی با نقشه‌ی پردازش‌شده‌ی رستنی‌ها (نقشه‌ی یگـان زیست‌محیطی)؛
5. روی‌هم‌گذاری نقشه‌ی یگان‌های زیست‌محیطی با نقـشه‌های پـارامتر‌های اقلـیم بـه‌صـورت جدولی.

3- ارزیابی توان اکولوژیکی هـر واحـد سـرزمین بـرای کـاربری تفـرج بـا مقایـسه‌ی ویژگـی‌های اکولوژیکی هر یگان سرزمین با مدل اکولوژیکی ویژه‌ی منطقه: پس از شناسایی منابع و تجزیه و تحلیل و جمع‌بندی داده‌ها، سرزمین آمـاده‌ی کـار ارزیـابی است. ارزیابی توان منطقه‌ی مورد بررسی برای کاربری تفرج متمرکـز و گـسترده بـا در نظـر داشـتن فرآیند زیر انجام می‌شود:

1.  مقایسه‌ی جدول ویژگی‌های هر اکوسیستم با معیار‌ها و مقیاس‌های لازم برای کاربری تفرج متمرکز و گسترده در مدل اکولوژیک مربوط؛
2.  تطبیق ویژگی‌ها با مدل و نتیجه‌گیری درمورد درجه‌ی توان یا مرغوبیت واحد‌ها؛
3.  وارد کردن نتیجه‌ی ارزیابی توان و درجه‌ی توان هر اکوسیستم در نقشه‌ی اکوسیستم‌ها و تهیه‌ی نقـشه‌ی توان منطقه برای تفرج متمرکز و گسترده.

4- تصمیم‌گیری درمورد واحد‌های سرزمین با در نظر گرفتن عوامل اقتصادی- اجتماعی: در این مرحله، با مقایسه‌ی ویژگی‌های اقتصادی- اجتمـاعی منـاطق دارای تـوان اکولوژیـک بـرای کاربری تفرج با هم، اقدام به تعیین اولویت و یا تصمیم‌گیری نهایی برای توسعه‌ی تفرج مـی‌شود. به‌منظور تصمیم‌گیری یا اولویت‌بندی نهایی، پارامتر‌های تراکم فیزیولوژیک جمعیـت در واحـد سطح، طبقه‌بندی درآمد، طبقه‌بندی تأسیسات و تسهیلات زیربنایی و روبنایی برای کاربری تفرج سرانه‌ی واحد‌های پستی شناسایی و طبقه‌‌بندی شده است (برای مثال نسبت روستاهای دارای آب، برق، گاز، تلفن در هر شهرستان، سرانه‌ی واحدهای اقامتی در هـر شهرستان، سرانه‌ی مرکز بهداشت به ١٠٠٠٠ نفر جمعیت شهری، سرانه‌ی خانه‌ی بهداشت به ١٠٠٠٠ نفـر جمعیت روستایی) و سپس با در نظر گرفتن امتیاز هر واحد برای کلیه‌ی پارامتر‌های مذکور و پس از روی‌هم‌اندازی نقشه‌ی نهـایی اولویـت‌بنـدی واحد‌ها از لحاظ اقتصادی- اجتماعی با نقشه‌ی ارزیابی توان اکولوژیک، به‌صورت بانک اطلاعـاتی و به‌کارگیری زبان جستجوگر نرم‌افزارArcGIS ، اقدام به ارزیابی تـوان محـیط زیـست واحـد‌های سرزمین برای اکوتوریسم متمرکز و گسترده خواهد شد.

مدل فرآیند سلسله‌مراتبی فازی
ضرورت دارد که با کمک معیارها و شاخص‌های تعریف‌شده، روش‌های مناسبی برای تعیین بهترین مکان به کار گرفته شوند. یکی از پتانسیل‌های موجود، ظرفیت‌های توسعه‌ی فعالیت گردشگری، به‌ویژه در شاخه‌ی اکوتوریسم است. مدل فرآیند سلسله‌مراتبی فازی اولین بار توسط معرفی شد. از ویژگی‌های مفهوم فازی می‌توان به موارد زیر اشاره نمود:

1.  عدم پذیرش اولیه در مجامع علمی؛
2.  توسعه‌ی روزافزون کاربردها؛
3.  گسترش تفکر فازی، برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی و ارائه‌ی مقالات فراوان؛
4.  عدم قطعیت دربرابر قطعیت؛
5. گزاره‌‌های چندارزشی در برابر دو ارزشی؛
6. دقت بالا در برابر دقت کم.

منطق فازی بر این مشاهدات استوار است که افراد تصمیم می‌گیرند براساس اطلاعات نادرست و غیرعددی تصمیم‌گیری کنند. مدل‌ها یا مجموعه‌های فازی ابزار ریاضی برای نشان دادن اطلاعات مبهم و نادرست هستند. این مدل‌ها قابلیت شناسایی، بازنمایی، دستکاری، تفسیر و استفاده از داده‌ها و اطلاعات مبهم و فاقد اطمینان را دارند.
ضرورت فرآیند تحلیل سلسله‌مراتبی فازی: روشAHP به‌طور گسترده در انتخاب یک گزینه از بین سایر گزینه‌ها استفاده شده است، اما در این روش، مقایسات زوجی برای هر سطح، با توجه به هدف انتخاب بهترین گزینه با استفاده از مقیاس نُه‌تایی انجام می‌شود؛ بنابراین به‌کارگیری AHP ساعتی دارای کمبودهایی است، مانند اینکه: (1) روش AHP اساساً در تصمیم‌گیری‌های crisp استفاده شده است؛ (2) مقیاس خیلی نامتعادل قضاوت را مورد بررسی قرار ‌‌‌می‌دهد‌؛ (3) عدم اطمینان‌های موجود در قضاوت‌های فردی را در نظر نمی‌گیرد؛ (4) رتبه‌بندی این روش تقریباً غیردقیق است؛ (5) قضاوت‌های ذهنی، انتخاب و عملکرد تصمیم‌گیران تأثیرات بسیار زیادی در نتایج AHP دارند.
این موضوع که ارزیابی‌های‌‌ افراد از شاخص‌های کیفی همیشه ذهنی و بنابراین غیردقیق هستند، موضوعی قابل قبول است. بنابراین AHP متعارف و کلاسیک، در دستیابی دقیق نیازمندی‌های تصمیم‌گیران، ناکافی و ناکارآمد به نظر می‌رسد. به‌منظور مدل‌سازی این نوع از عدم اطمینان‌ها در ترجیحات افراد بشر، تئوری مجموعه‌های فازی می‌بایست با مقایسات زوجی، به‌عنوان توسعه‌ی تکنیکAHP ، ترکیب شود. این تکنیک تصمیم‌گیری ترکیبی درک دقیق‌تری از فرآیند تصمیم‌گیری ارائه ‌‌‌می‌دهد‌.
تحلیل سلسله‌مراتبی فازی دو روش شناخته‌شده دارد که عبارتند از: روش چانگ و روش یاگر. روش چانگ معروف‌ترین و متداول‌ترین روش در ایران است که در این بخش به آموزش آن می‌پردازیم. مراحل AHP فازی به روش چانگ، به قرار زیر است:
مرحله‌ی 1) رسم نمودار سلسله‌مراتبی: در هر تحلیل چندمعیاره، رسم نمودار سلسله‌مراتبی (درخت تصمیم) یکی از گام‌های اولیه و البته مهم است، زیرا پس از ترسیم این نمودار است که به‌روشنی، هدف، ساختار سلسله‌مراتب شاخص‌ها و زیرشاخص‌ها و گزینه‌ها مشخص می‌شود. در اصل، حتی قبل از طراحی پرسشنامه‌ی AHP فازی نیز می‌بایست ابتدا طرح سلسله‌مراتب تصمیم ترسیم شود. شایان ذکر است که پرسشنامه‌ی روش سلسله‌مراتبی فازی تا حدود زیادی همانند پرسشنامه‌ی روش سلسله‌مراتبی معمولی است.
مرحله‌ی 2) تعریف اعداد فازی به‌منظور انجام مقایسه‌های زوجی: در این مرحله لازم است اعداد فازی خود را که برای انجام مقایسه‌های زوجی نیاز است، تعریف نمایید تا خبرگان طبق آن برای ارائه‌ی پاسخ‌های خود اقدام نمایند. آنچه معمول است اعداد فازی شکل (4-1) است.
مرحله‌ی 3) تشکیل ماتریس مقایسه زوجی با به‌کارگیری اعداد فازی: در این مرحله، پرسشنامه‌ها در اختیار خبرگان قرار گرفته است و به آن‌ها پاسخ داده شده است. بنابراین ما هم‌اکنون ماتریس مقایسات زوجی را که حاوی اعداد فازی هستند در اختیار داریم.

حال نکته اینجاست که وقتی با چندین پاسخگو روبه‌رو هستیم، چه باید بکنیم. مطمئن‌ترین کار این است که پاسخ را در منبع اصلی این روش، یعنی در مقاله‌ی اصلی روش چانگ (1996)، جستجو کنیم. در مقاله‌ی AHP فازی چانگ ذکر شده که وقتی با چندین پاسخگو مواجه هستیم (که در 99 درصد موارد این چنین است)، میانگین حسابی نظرات را بگیریم، آن‌هم فقط در یک نیمه‌ی ماتریس.

مرحله‌ی 4) محاسبه‌ی ماتریس S برای هر یک از سطرهای ماتریس مقایسه‌ی زوجی: S‌ها اعداد فازی مثلثی هستند که از رابطه‌ی زیر محاسبه می شوند:

در رابطه‌ی فوق، M اعداد فازی مثلثی داخل ماتریس مقایسه‌های زوجی هستند. در حقیقت، هنگام محاسبه‌ی ماتریس S، هر یک از اجزای اعداد فازی را نظیر به نظیر جمع می‌زنیم و در معکوس فازی مجموع کل ضرب ‌می‌کنیم. این مرحله شبیه محاسبه‌ی وزن‌های نرمال‌شده در روش AHP معمولی، منتها با اعداد فازی است.

مرحله‌ی 5) محاسبه درجه‌ی بزرگیS ها نسبت‌به همدیگر: در این مرحله، Si‌ها از نظر درجه‌ی بزرگی با یکدیگر مقایسه می‌شوند، براساس فرمول زیر:

که در رابطه‌ی فوق، M2=(I1,M1,U1) و M2=(I2,M2,U2) دو عدد فازی مثلثی هستند.

مرحله‌ی 6) محاسبه‌ی وزن معیارها و گزینه‌ها در ماتریس‌های مقایسه‌ی زوجی: در این مرحله کافی است، بردار وزن تحلیل‌نشده را با محاسبه‌ی کمترین مقدار (مینیموم) Vهای محاسبه‌شده در مرحله‌ی قبل، به دست آوریم.
مرحله‌ی 7) محاسبه‌ی بردار وزن نهایی: در مرحله‌ی آخر، بردار وزن به‌دست‌آمده از مرحله‌ی قبل را که نرمال نشده بود نرمالایز ‌می‌کنیم تا بردار وزن نهایی را که هدف نهایی ما از محاسبات فازی است به دست آوریم. برای ادامۀ مطالعه، به کتاب مراجعه کنید.