لذایذ زیبایی‌شناختی: تأملی در گردشگری معنوی

در این امر شکی نیست که در این جهان مادی، پدیده‌های غیرمادی (معنوی) زیادی وجود دارند. به‌منظور شروع بحث، با این پرسش شروع می‏‌کنیم که آیا ترکیب معنویت به‌عنوان یک پدیدۀ غیرمادی و گردشگری به‌عنوان یک پدیدۀ مادی امکان‌پذیر است و یا این ترکیب، تنها در مدینۀ فاضلۀ فلاسفه وجود دارد؟ بسیاری از متفکران معتقدند که ترکیب تضادهای دوتایی مانند روشنایی و تاریکی، خوب و بد، و زیبا و زشت جذابیت خاص خود را دارد و وجود یکی در گرو وجود دیگری است و با حضور آن معنا پیدا می‌کند.
در این صورت، باید از خود پرسید که آیا گردشگری می‌تواند فرصتی برای تجربۀ تقوا و لذتی عاری از ضرر باشد؟ و درصورت مثبت بودن پاسخ، آیا تجارب حاصل از این ادغام و پاسخ به آن می‏‌تواند هدفمند تلقی شود؟ اگر بله، پیامدهای ممکن این تماس‌های ژرف چیست؟ برای پاسخ به این پرسش‌ها به اجمال درمورد معنویت، سفر و گردشگری، سفرهای آواره‌گون (فاقد هدف خاص) و زیارت بحث می‌کنیم.

معنویت

مفاهیمی مانند عرفان و معنویت، موضوعات موردعلاقۀ فیلسوفان هستند. معنویت پدیده‌ای چندبُعدی با تعریفی بسیار دشوار است. فلسفه‌های شرقی مانند هندوئیسم، بودائیسم، کنفوسیونیسم و تائوئیسم به مضامینی چون آگاهی، انرژی، خوشبختی و پیوند پویا اشاره می‌کنند. درحالی‌که تفکر اسلامی و یهودی- مسیحی، حقیقت، تسلیم و برتری خداوند یکتا را اساس می‌دانند. می‌توان گفت که این رویکردها تا حدودی از لحاظ مفهومی به یکدیگر نزدیک هستند. معنویت می‌تواند هم مؤید و هم منکر دنیا و تعلقات آن باشد. در آیین بودایی نمونه‌ای از این دوگانگی را مشاهد می‏‌کنیم که هم انسان مادی و هم عزلت‌پیشه را می‌ستاید. معنویت را می‌توان یک فرایند رشد یکپارچۀ پویا دانست که به ارزش‌های غایی، معنا و هدف در زندگی منتهی می‌شود.
از یک طرف معنویت می‌تواند رویکردی غیرخداپرستانه اتخاذ کند و تفکر سکولار را در پندار و رفتار و کردار افراد بپذیرد. از طرف دیگر، معنویت می‌تواند وجود نیرویی متعالی را قبول و به قدرت خدا اذعان کند. در این جاست که دین و مذهب وارد می‌شود. دین مانند معنویت اصطلاحی جامع است که به مجموعه‌ای از باورها، مناسک و سنن اشاره دارد. هرچند گاهی این دو واژه را به‌جای یکدیگر به کار می‌برند، ولی دین معمولاً مفهومی "محدود و نهادی" است، درحالی‌که معنویت مقوله‌‏ای "شخصی و ذهنی" است. بااین‌حال، دین می‌تواند رویکردهای معنوی به خود بگیرد و بی‌دینان ممکن است عمیقاً درگیر مسائل معنوی شوند. در دنیای معاصر، اصطلاح دین، معنای ضمنی منفی و معنویت، معنای مثبت به خود گرفته است.

سفر و گردشگری

گردشگری و معنویت به‌نوعی با هم تقابل دارند. گردشگری به‌نوعی پدیده‌ای مادی و معنویت، غیرمادی است، ولی گردشگری هم در مکان‌های مذهبی و هم سکولار حضوری فراگیر دارد. باید توجه داشت که بیشتر رویکردهای معنوی کنونی، وجود انرژی و نیروی معنوی در عناصر مادی جهان را تأیید می‌کنند و تجربۀ معنویت را از طریق تجارب مادی ممکن می‌دانند. صاحب‌نظران گردشگری مانند مک‌کانل و گرابرن، رابطۀ مستقیم بین مذهب و تقدس را با گردشگری انبوه تأیید و به وجود آن اذعان می‌کنند. مجموعه مطالعات گردشگری در مکان‌ها یا مقصدهای مقدس با این نتیجه خاتمه یافته‌اند که بین رفتار زائران و گردشگران تمایز مشخصی وجود ندارد. البته، کیگان یک قدم از این فراتر رفته و شباهت بین تجارب گردشگران و زائران را بررسی می‌کند. وی معتقد است که عدم آشنایی با مکان‌ها و فرهنگ‏‌های دیگر، تمام حس‌های ما را از طریق احساسات معنوی برمی‌انگیزد. بمباران محرک‌های خارجی متعدد و جدید، موجب می‌شود تا حس‌های ذهنی ما برای پردازش اطلاعات و تجارب جدید و تبدیل آنها به بینش‌های معنوی معنادار تحریک شود.
بنابراین، پیامدهای معنوی سفر و بازدید از ابتدا مشخص نیست. به همین شکل، سفر و بازدید شامل سفر مسیرمحور و زیارت مقصدهای مقدس همواره با تجارب معنوی همراه نیست.

آوارگی و سرگردانی

چنانچه بتوان اهمیت مقصد را در سفر کاهش داد، خود سفر می‌تواند به تجربه‌‏ای معنویی تبدیل شود. عاشقان سرگردانی همواره درحال کشف تجارب فرهنگی هستند. این سفرها غالباً شکل زیارت را دارند. تحرک و جابجایی مداوم تنها راه تجربه مکان‌های ناآشنا و (درنتیجه) جستجوی بی‌وقفۀ نوجویی و اکتشاف است. این روحیۀ آواره‌پیشگیِ مسافر، ناشی از تمنای وی برای آشنایی با ناشناخته‏‌های فیزیکی، ذهنی، عاطفی و معنوی است. این گردشگران معمولاً مسیرهای سخت به (و بین) مکان‌های تاریخی، مذهبی و [با ارزش‌های] زیبایی‌شناختی را انتخاب می‌‏کنند. گردشگران سرگردان به تمایز خود با مرتاضان و عزلت‌نشینان و جادوگران آیینی اشاره می‌کنند. آنها نیت جدی برای توبه و تحمل سختی و عذاب ندارند. این گروه غالباً برای لذتِ سفر قدم در راه می‌گذارند.
این افراد تحت تأثیر علائق خود و تنها به‌خاطر لذت و خوشی نهفته در فعالیت‌‏ها، تصمیم به پیاده‌روی، کوه‌‏پیمایی، خلوت‌‏گزینی و استراحت می‏‌گیرند. آنها در این سفر، به‌دنبال هدف نیستند و تنها به شادی حاصل از سرگردانی فکر می‌‏کنند.

زیارت‏‌های معنوی

شاید هدف مردم از زیارت در دنیای باستان همانند امروز، متنوع و متفاوت بوده است. مثلاً، یونانیان برای اموری چون شور با خدایان، شرکت در جشنواره‌ها، قربانی کردن و شفا یافتن سفر می‌کردند. دلایل سفر زائران می‌تواند تجویزی، شخصی یا ترکیبی از این دو باشد.
برای مثال در دین اسلام، سفر فی‌سبیل‌الله (به‌خاطر خداوند)، نوعی فرمان الهی است و به همین خاطر است که اینگونه سفرهای معنوی، هدفمند هستند. در این نوع سفر، افراد (مسلمانان) با دیدن بخشندگی و زیبایی‌های خلقت، پی به حقیر بودن خود و بزرگی خداوند می‌برند، ولی یهودیان، مسیحیان، بودائیان، تائوئیست‌‏ها و زائران کنفوسیوسی برای تجربۀ مکان و مسیرهایی سفر می‌کنند که افراد مقدس از آنجا عبور کرده، در آنجا استراحت نموده، اقامت گزیده، توبه کرده یا معجزه‌‏هایی انجام داده‌اند. بودائیان نیز برای غسل، نشان دادن خضوع، ادای نذر، رهایی و غیره سفر می‌کنند. بنابراین زائران تحت تأثیر علائق اجتماعی، شخصی یا دینی از مکان‏‌های خاص دیدن می‌کنند.
باید توجه داشت که اینگونه سفرها خاصیت آموزشی، پرورشی و متحول‏‌کننده دارد. به عبارت دیگر، سفر معنوی به همان اندازه که از لحاظ فیزیکی سبب تحرک انسان می‌شود، ازنظر درونی نیز اثرگذار است. زیرا در اینگونه سفرها، قدم و قلب و ذهن همزمان و به یک میزان درگیر می‌شوند. در یک تجربۀ دگرگون‏‌کننده، لحظۀ آمیزش درون و برون، خود و دیگری، ملموس و ناملموس، کهتر و برتر، کالبد و ذهن، عادی و غیرعادی نقطۀ عطف زندگی مسافر است. این حالت همچون مناسک گذار و مرحلۀ آستانگی است. یک زائر واقعی در آستانۀ این تجربه گذار از محیط معمول زندگی جدا شده و خود را در معرض دنیایی جدید و ناشناخته قرار می‏‌دهد تا از این طریق، معنویت را تجربه کند. برای وقوع حالت آستانگی، همزمان همۀ ابعاد اعم از فضایی، ادراکی و عقلانی باید درگیر شوند. در اینجاست که دگرگونی و تحول ممکن می‌شود. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.