قوانین اسلام و گردشگری

گردشگری فعالیتی است که توسط اسلام و قوانین بین‌المللی تضمین شده است، هرچند که برخی از مسلمانان به قوانین بین‌المللی با شک و تردید می‌نگرند. توسعه گردشگری و منافع آن منبعی برای شک و تردید برخی از کشورهای اسلامی است. دلایل این عدم اطمینان را می‌توان در توافقات شفاهی و قانونی و اثرات اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی گردشگری، مشاهده نمود. برخی از مسلمانان به گردشگری به‌عنوان ابزاری برای تفریح و فراغت نگاه می‌کنند که هیچ ارزش واقعی و اخروی ندارد. در این نگاه به منافع ملی اقتصادی و گسترش ارزش‌های فرهنگی و فرصت ایجاد روابط خوب بین مردم و ملت‌ها با فرهنگ‌های مختلف، توجهی نمی‌شود. برای گروهی دیگر، گردشگری باعث خسارات و صدمه به محیط‌زیست است؛ چرا که نیازمند احداث ساختمان‌ها و زیرساخت‌های جدید و فعالیت‌هایی است که در نهایت منجر به آلودگی می‌شوند. برخی از مکاتب و اندیشمندان اسلامی از گردشگری هراس دارند؛ زیرا معتقدند، گردشگری ناخودآگاه و ناگزیر جوامع را به سمت تغییر یا تلفیق با فرهنگ‌ها، ارزش‌ها، اعتقادات و نگرش‌های دیگر سوق می‌دهد. از این رو، آن‌ها از کمرنگ شدن ارزش‌ها و فرهنگ اسلامی هراس دارند. توسعه گردشگری نیز با مخالفت همراه می‌شود چرا که گروهی معتقدند، درآمدهای حاصل از گردشگری در مقصد مذکور نخواهد ماند بلکه به کشورها و شرکت‌های غربی روانه خواهد شد و دلیل آن نیز این است که این شرکت‌های بزرگ غربی هستند که مالکیت هتل‌ها و تجهیزات گردشگری را در اختیار دارند. در کنار آن، عده‌ای به توافق عمومی تجارت خدمات (گاتس)، توافق عمومی تعرفه و تجارت (گات) و حقوق معنوی تجاری (تریپس) و قوانین تجارت الکترونیک که در راستای منافع و تمایلات کشورهای غربی تهیه شده است، اشاره می‌کنند.

در مقابل، مکاتب و علمای کشورهایی مانند مصر بر منافع کلی گردشگری به‌ویژه توزیع منافع به اقتصاد ملی و توسعه زیرساخت‌ها، تأکید دارند. اگرچه آن‌ها نسبت به وابستگی بیش‌ازحد به گردشگری به‌عنوان فعالیت و منبع اصلی درآمد، هشدار می‌دهند و طرفدار رویکرد متعادل به توسعه اقتصادی، تجاری و صنعتی و همچنین گردشگری هستند. آن‌ها معتقدند وابستگی بیش‌ازحد خطرناک است؛ چرا که منجر به باز کردن درهای کشور به فعالیت‌های خارجی، حرکت به سوی بحران‌های اقتصادی و حتی فروپاشی اقتصادی می‌گردد. انتقاد دوم که این فصل را شکل داده است، بر مشروعیت گردشگری و اینکه آیا حق اولیه انسانی است که به فعالیت گردشگری پرداخته شود یا خیر، تمرکز نموده است.

نگاه اسلامی به گردشگری

نکته‌ای که باید بر آن تأکید گردد این است که اسلام حق سفر و جابجایی از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر (گردشگری) را برای مسلمانان بسیار مورد توجه قرار داده است. با این وجود موانع، قوانین و مقرراتی برای این حق قرار داده شده است. مطالعه قرآن کریم نشان می‌دهد که، اسلام گردشگری را تشویق می‌کند. آیات مختلفی در قرآن وجود دارد که به این موضوع تأکید دارند. سیاحت در عربی به معنی سفر، مسافرت و گشتن بارها در آیات قرآن اشاره شده است. از جمله این آیات می‌توان به سوره توبه اشاره نمود که خداوند در آیه دوم می‌فرمایند، "بر روی زمین سفر کنید".

البته، اگرچه اسلام سفر و جابجایی را حق مسلم دانسته و بر انجام آن تأکید می‌کند اما در کنار آن به هدف از سفر نیز اشاره می‌کند. قرآن سفر با هدف فرار از وظایف یا دوری از مسئولیت‌های روزانه را توصیه نمی‌کند. به عبارت دیگر، اسلام اقدام به سفر و مسافرت را به منظور جدایی از اجتماع نمی‌پذیرد. البته این مسأله در برخی از ادیان مجاز است؛ اما در اسلام این امر جایز نیست. این مسأله را می‌توان به‌خوبی در سوره حدید مشاهده نمود که می‌فرماید:

"به او کتاب آسمانی انجیل را عطا کردیم و در دل پیروان حقیقی او رأفت و مهربانی نهادیم؛ اما رهبانیت و ترک دنیا را از پیش خود بدعت نهادند. ما بر آن‌ها جز آنکه رضا و خشنودی خدا را بطلبند در کتاب انجیل ننوشتیم، باز آن‌ها چنانچه باید و شاید همه مراعات آن را نکردند" (سوره حدید، آیه 27).

کنج عزلت گزیدن و ترک دنیا در سنت پیامبر اکرم نیز جایز نیست. سعد ابن ابی وقاص از یاران پیامبر نقل می‌کند که عثمان ابن ماذون یکی دیگر از یاران پیامبر، کار، خانواده و همه زندگی و لذت‌های خود را رها کرد. پیامبر نیز به او پیامی فرستادند و فرمودند:

"من از عزلت بیزارم و این سنت من است. در سنت من، عبادت، خواب، روزه، خوردن، ازدواج و انجام مسئولیت‌ها قرار دارد. هر کس این وظایف و اقدامات را دنبال نکند، از سنت من بیرون است. ای عثمان، بدن تو بر تو حقی دارد و تو باید حقوق آن را بجای آوری".

همانطور که پیش از این اشاره شد، اسلام گردشگری را با هدف سودمندی برای انسان، تشویق نموده است مانند سفر حج و عمره و در آن آسایش، آموزش تجارت، مبادله، سرگرمی، شادی و هیجان را مدنظر دارد. اگرچه واژه‌ای مانند لذت و سرگرمی را نباید به اشتباه تعبیر و تفسیر نمود.

در اسلام به تفریح و سرگرمی و البته با در نظر گرفتن مقررات و ضوابط آن، سفارش شده است. به عبارت دیگر، مسلمانان می‌توانند به لذت‌ها و سرگرمی‌های دنیوی بپردازند به این شرط که با قوانین دین و شریعت منافاتی نداشته باشد. برای مثال مسلمانان نمی‌توانند برای ارضای امیال جنسی یا نوشیدن مشروبات الکلی به جایی بروند؛ با این توجیه که اسلام تفریح و سرگرمی را مجاز دانسته است. در مقابل مسلمانان می‌توانند به جایی دیگر با اهدافی مانند بازآفرینی جسمی و روحی، سفر کنند و در آن فعالیت‌هایی مانند شنا، سوارکاری، ورزش و غیره را دنبال نمایند. در این میان برخی از ورزش‌ها و فعالیت‌ها در اسلام بسیار مورد تأکید است به طوری که پیامبر اکرم به شنا، تیراندازی و سوارکاری بسیار توصیه نموده است. بدون شک تمامی این ورزش‌ها تفریح و سرگرمی هستند. بنابراین، در اسلام تفریح و لذت در چارچوب قوانین و مقررات کاملاً مشروع است.

در سوره عنکبوت، به هدف دیگری از سفر و گردشگری اشاره شده و آن تفکر و تعمق است. در ادامه این آیه از مردم خواسته شده تا به این سو و آن سوی دنیا سفر و در مخلوقات خداوند تفکر کنند. در این سوره آمده:

"ای پیامبر به مردم بگو که در زمین سیر کنند و ببینند که خداوند خلق کرد و پس از آن نشأت آخرت را ایجاد خواهد کرد و حیات فانی را به حیات ابدی پیوند می‌دهد که خدا بر همه چیز تواناست" (سوره عنکبوت، آیه 20).

در سوره انعام نیز به مردم اصرار می‌شود که در زمین سفر کنند تا از سرنوشت پیشینیان به‌ویژه آن‌هایی که به خدا کافر شدند، آگاه شوند:

"در زمین سفر کنید و ببینید که پایان کار کسانی که حقیقت را نفی کردند، چگونه بوده است" (سوره محمد، آیه 10).

در این آیه خداوند به ما به‌عنوان یک باید به انجام سفر و گردشگری امر نموده است. به عبارتی گردشگری تنها یک فعالیت فانتزی نیست بلکه فعالیتی اجباری است.