قلدری سازمانی

در دهه‌های اخیر موضوع قلدری سازمانی مورد توجه بسیاری از محققان قرار گرفته است. افزایش سطح ناراحتی‌های روانی، اضطراب، افسردگی، پرخاشگری و حتی شکایت از سلامت جسمی و روان‌تنی ازجمله پیامدهای منفی وجود قلدری در محیط کارند که در مطالعات متعدد انجام‌شده، به آن‌ها اشاره شده است. قلدری سازمانی به‌عنوان یک مشکل درحال گسترش در بخش خصوصی و حتی بخش دولتی است که تأثیرات منفی بر فرد، گروه و اثربخشی و بهره‌وری سازمانی دارد. پژوهش‌های اولیه درزمینۀ قلدری سازمانی ابتدا در اسکاندیناوی و انگلیس آغاز شد و سپس در سراسر جهان گسترش یافت. قلدری سازمانی پدیده‌ای پیچیده و متغیر است که تحت تأثیر ویژگی‌های عاملان قلدری (مجرمان)، قربانیان قلدری، شرایط محیط کار، فرهنگ سازمانی و به‌صورت کلی فرهنگ جامعه است. با توجه به پیامدهای منفی قلدری سازمانی بر سلامت جسمی و روحی و عملکرد کارکنان و همچنین بر عملکرد سازمانی و اثرات اجتماعی این پدیده، آشنایی با مفاهیم، علل و پیامدهای این پدیده سازمانی، مهم است.

قلدری سازمانی

یکی از مفاهیمی که در طی سال‌های اخیر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته، قلدری است. قلدری رفتاری است که طی آن در یک ارتباط دوطرفه، یک طرف با اعمال قدرت کلامی و غیرکلامی همراه با پرخاشگری، سعی در ترساندن، مطیع کردن و دستیابی به منافع محسوس و غیرمحسوسی از طرف دیگر می‌کند. برای اولین بار اصطلاح قلدری سازمانی، در سال 1990 از کشورهای اسکاندیناوی به بریتانیا وارد شد. این کلمه دربرگیرندۀ تهمت، اهانت، ترساندن، بدخواهی و رفتار توهین‌آمیزی است که باعث ناراحتی، تهدید، تحقیر، کاهش اعتمادبه‌نفس کارکنان و نهایت فشار روانی در آن‌هاست. تعریف قلدری سازمانی، امری دشوار به نظر می‌رسد اما می‌توان این‌گونه بیان کرد که محیط کار قلدرمآبانه به‌معنای «تمام شرایط و موقعیت‌هایی است که در آن شرایط، فرد یا افرادی احساس می‌کنند در یک دورۀ زمانی نسبتاً طولانی در معرض مجموعه‌ای از رفتارهای منفی قرار دارند که توان دفاع از خود را دربرابر این رفتارهای منفی را ندارند».
صرف‌نظر از اندازۀ سازمان‌ها و حوزه‌ای که در آن فعالیت می‌کنند، وجود قلدری در محل کار، مسائل و مشکلاتی را برای سازمان‌ها به وجود آورده است. بر طبق مستندات علمی، این رفتار ضداجتماعی، سازمان‌های فعال در کشورهای توسعه‌یافته یا درحال‌توسعه را با پیامدهای یکسانی مواجه ساخته است. در سطح فردی، قلدری ممکن است منجر به تمایل به خودکشی، از دست رفتن عزت‌نفس و خودباوری؛ استرس بالا، اختلال ناشی از استرس پس از حادثه، ترس بیمارگونه، اختلالات خواب و تشدید افسردگی؛ احساس بیچارگی، دلواپسی، گوشه‌گیری و احتیاط‌کاری بی‌مورد و بیش‌ از حد شود که متعاقباً بر عملکرد افراد نیز تأثیرگذار خواهد بود. در سطح سازمانی نیز قلدرمآبی بر تعهد کارکنان، رضایت شغلی، میزان غیبت و نرخ جابجایی و انتقال کارکنان اثرات منفی دارد.
در طی سال‌ها، محققانی که برای رسیدن به یک تعریف واحد از مفهوم قلدری سازمانی، تحقیقاتی را انجام داده‌اند، به این واقعیت پی برده‌اند که مفهوم قلدری سازمانی یک پدیده کاملاً پیچیده و متغیر است. وجود دشواری در ارائۀ یک تعریف واضح و روشن از این مفهوم، از این سؤال ناشی می‌شود که اصولاً هویت قلدری سازمانی چیست؛ و چه کسانی و از چه طریقی آن را تشخیص می‌دهند و به همین علت، ایجاد یک مقایسۀ انطباقی صحیح بین تحقیقات صورت‌گرفته در این حوزه، بسیار دشوار است. باوجود این، عموماً محققان به یک پدیدۀ مشابه اشاره کرده و خصوصیات مشترکی برای آن ذکر می‌کنند. رینر و کیشلی (2005) بیان می‌کنند که باید 5 معیار ضروری برای تعریف قلدری در نظر گرفته شود: 1) قربانیانی (افرادی که هدف قلدری بوده و آسیب دیده‌اند) که متحمل رفتارهای منفی شده‌اند؛ 2) رفتارهای منفی‌ای که مداوم هستند؛ 3) قربانیان، آسیب‌های روحی یا جسمی متحمل شده‌اند؛ 4) قربانیان تشخیص داده‌اند که فرد قلدرمآب خیلی قدرتمندتر از آن‌هاست و بنابراین آن‌ها اعتقاد دارند قادر به دفاع از خودشان نیستند؛ و 5) قربانیان خودشان را به‌عنوان فردی که مورد آزار قرار گرفته است معرفی می‌کنند. در طی 40 سال گذشته اصطلاحاتی همچون قلدری، زورگویی، ضربۀ روحی و رفتارهای منفی به‌منظور توضیح پدیدۀ خشونت روانی در محیط کار به کار برده شده‌اند.
مثال‌هایی از رفتارهای قلدرمآبانه در محیط کار شامل: نادیده گرفتن نظرات فرد؛ انتقاد مداوم از کار فرد؛ گسترش بدگویی یا شایعات درمورد فرد؛ اشارۀ ضمنی به فرد درمورد ترک شغلش، تجاوز به حریم شخصی فرد در محل کار، محروم ساختن فرد از اطلاعات شغلی موردنیاز، داشتن انتظار پاسخگویی از فرد در موارد خارج از حوزۀ مسئولیت فرد، است.

علل بروز قلدری در محیط کار

تحقیقات تجربی نشان می‌دهند که قلدری یک پدیده نیست، بلکه یک فرایند به‌تدریج درحال تحول است که به نظر می‌رسد حداقل شامل چهار مرحله است:

1. رفتارهای پرخاشگرانه؛
2. قلدرمآبی؛
3. بدنام کردن؛ 
4. ضربات روحی شدید.

 برای تعیین و پیش‌بینی علل بروز قلدری در محل کار، می‌توان سه عامل را مدنظر قرار داد:

1. ویژگی‌های عاملان بروز قلدری (مجرمان)؛
2. ویژگی‌های قربانیان؛
3. عوامل موقعیتی.

برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.