غار

غار به حفره‌ای زیرزمینی که به بیرون راه داشته و امکان ورود انسان به آن باشد گفته می‌شود. غارها از نظر زمین‌شناسی انواع مختلف دارند و در واقع بر اساس مکانیسم تشکیل دهنده، دسته‌بندی می‌شوند.

غارهای گدازه‌ای زمانی تشکیل می‌شوند که گدازه‌های روان یک آتشفشان در بخش زیرین و فوقانی سرد و متبلور می‌شوند ولی هنوز مرکز توده مذاب به‌صورت مایع باقی مانده است. با خروج مایع مذکور و تخلیه شدن آن از فضای میان بخش جامد، یک فضای خالی باقی می‌ماند که غار گدازه‌ای را ایجاد می‌کند. به این غارها به دلیل اینکه همزمان با سنگ تشکیل شده است، غار اولیه نیز گفته می‌شود.

غارهای یخی بر اثر ذوب یخ در یخچال‌ها یا توده‌های برف و یخ ایجاد می‌شود. آب جاری شده ابتدا در سطح توده یخچالی حرکت می‌کند اما به‌تدریج با نفوذ به درون یخ مجرایی عمودی ایجاد می‌کند تا خود را به قاعده توده یخ و بستر سنگی برساند و ادامه مسیر جریان آب از زیر یخچال است تا در محل پیشانی یخچال از زیر یخ‌ها خارج شود. این غارها گاه بر اثر حرکت یخچال از بین می‌روند یا به دلیل ذوب یخ‌ها محو می‌شوند. در مواردی نیز ریزش بهمن و حجم زیادی از یخ و برف به درون یک دره و عبور جریان آب از زیر این توده یخی، باعث ایجاد غار یخی می‌شود.

شکل 5: نحوه تشکیل غار گدازه‌ای: 1- گدازه جدید؛ 2- بستر سنگی قدیمی؛ 3- بخش‌های منجمد و سخت شده؛
4- بخش مایع از گدازه؛ 5- خروج بخش مایع؛ 6- فضای باقی مانده به‌صورت غار.

غارهای ساحلی اغلب بر اثر نیروی فرسایشی امواج بوجود می‌آیند و غالباً در سواحل صخره‌ای با دیواره‌های عمودی دیده می‌شوند. برای ایجاد این غارها، وجود شکستگی و درزه در میان سنگ‌های سخت می‌تواند این موضوع را تشدید کند. ضربات موج دریا به دیواره ساحل، خصوصاً در بخش‌های دارای ترک و درزه باعث فروریختن سنگ‌ها می‌شود. به تدریج این فضا گسترش پیدا می‌کند و به یک غار ساحلی تبدیل می‌شود.

در بعضی از مناطق که خشکی به‌صورت دماغه وارد دریا شده است، موج از طرفین به ساحل برخورد می‌کند و غاری که ایجاد می‌شود از هر دو سوی این دماغه نمایان می‌شود. شکل ایجاد شده در این مرحله را کمان می‌گویند. با ادامه روند فرسایش و عریض‌تر شدن این کمان، ناگهان سقف آن می‌ریزد و ستون سنگی از آن باقی می‌ماند. مشابه این رخداد در جزایر گالاپاگوس برای کمان سنگی که به کمان داروین مشهور بود در اردیبهشت ماه سال 1400 خورشیدی اتفاق افتاد و از این کمان، دو ستون باقی مانده است. در سواحل جزایر هنگام و هرمز، در مقیاس کوچک این نوع غار دیده می‌شود.

شکل 6: پدیده‌های حاصل از امواج: 1- دماغه؛ 2- غار ساحلی؛ 3- کمان؛ 4- ستون‌های صخره‌ای؛ 5- جهت امواج

غارهای گسلی، زمانی ایجاد می‌شوند که یک سنگ بر اثر گسل خوردن می‌شکند در محل این شکستگی فضایی خالی در راستای گسل ایجاد می‌شود که بسته به عوامل مختلف کوتاه یا بلند هستند. به این نوع غارها، غارهای گسله گفته می‌شود.

غارهای حاصل از انحلال اغلب در سنگ‌های کربناته مشاهده می‌شود ولی بعضاً در سایر سنگ‌ها نیز دیده می‌شود.

همانطور که قبلاً اشاره کردیم، آب‌های جوی در حین بارش بر اثر حل شدن دی‌اکسید‌کربن هوا در آنها خاصیت اسیدی پیدا می‌کنند. این آب حین عبور از میان شکاف‌ها و سطوح لایه بندی موجود در سنگ‌های آهکی به مرور با آنها واکنش داده و پس از انحلال آنها مجرایی عبوری خود را بزرگتر می‌کند.

پدیده‌های موجود در غارها

در فضای غار، جریان آبی که از بخش‌های فوقانی وارد می‌شود و از سقف آن می‌چکد، آنچه که در خود محلول نگهداشته بود را رسوب می‌دهد. ترکیب اصلی پدیده‌های موجود در غارها، کربنات کلسیم است اما گاه از سایر ترکیبات مانند سولفات‌ها، اکسیدها، هالیدها یا سیلیکات‌ها نیز تشکیل می‌شوند. در لحظه‌ای که قطره آب از سقف غار می‌چکد مقداری از املاح خود را باقی می‌گذارد و پس از سقوط، بخش دیگر در کف غار از آن جدا می‌شود. شکل‌های مختلف موجود در یک غار بر حسب شرایط تشکیل به چند دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از اشکالی که بر اثر چکیدن آب ایجاد می‌شوند، اشکالی که بر اثر جریان یافتن آب تشکیل می‌شوند، کریستال‌های موجود در غارها و سایر پدیده‌ها. 

شکل 7: اشکال موجود در غار

استالاکتیت یا چکنده اشکالی هستند که در مسیر چکیدن آب از سقف با رسوب‌گذاری کربنات کلسیوم  ایجاد می‌شوند و به مرور زمان با ادامه این رسوب‌گذاری به‌صورت متحدالمرکز (مانند حلقه رشد درختان) ابعاد قندیل بزرگ‌تر می‌شود. مجرایی که آب از آن عبور می‌کند مانند یک لوله بسیار نازک در مرکز استالاکتیت قرار دارد و همواره باز می‌ماند. استالاگمیت یا چکیده پدیده‌هایی هستند که بعد از سقوط قطره مابقی مواد موجود در آن روی کف غار رسوب می‌کند و به تدریج با مرتفع شدن آن وقتی قطرات روی نوک آن می‌افتد در حین جاری شدن به پایین مخروط رسوب‌گذاری نیز رخ می‌دهد. بر اثر رشد استالاکتیت‌ها و استالاگمیت‌ها به تدریج فاصله بین آنها کم شده تا جایی‌که به هم وصل می‌شود و در نتیجه آن ستون‌ها ایجاد می‌شوند.