عوامل ايجادكنندۀ سرما‌زدگی

در ایجاد سرمازدگی دو دسته عوامل شاملِ عوامل اصلی و عوامل فرعی نقش دارند.

1- عوامل اصلی- مثلث سرما

رطوبت، باد و سرما سه عامل اصلی هستند که دست به دست هم می‌دهند و سرمازدگی را ایجاد می‌کنند.
هرگاه این مثلث تکمیل می‌شود وقوع سرمازدگی اجتناب‌ناپذیر است. گرچه وجود حتی یک یا دو تا از این عوامل هم می‌تواند خطر‌ساز باشد به‌ویژه اگر عوامل دستة دوم هم به آن‌ها اضافه شود. برای درک سرما‌زدگی شناخت این مثلث و اجزای تشکیل‌دهندۀ آن بسیار مهم است. با شناخت این مثلث می‌توان سرمازدگی را شناخت، آن‌را پیش‌بینی و از وقوع آن پیشگیری کرد. سرمازدگی معمولاً در دمای زیر ١5 درجۀ سلسیوس اتفاق می‌افتد. گرچه در دما‌های بالاتر به‌ویژه در باد شدید و یا در حضور رطوبت نیز دیده می‌شود. برخورد با محیط‌های سرد‌، برف یا زمین سرد باعث انتقال حرارت بدن به آن‌ها و کاهش دمای بدن می‌شود. پس در‌بارۀ سرما دو نکتۀ مهم وجود دارد: اول دمای محیط، دوم انتقال حرارت. اکنون سؤال این است که بدن چگونه دمای خود را از دست می‌دهد و راه‌های انتقال دمای بدن به محیط کدام است؟

سازکارهای از دست دادن دما

بدن به پنج صورت با محیط تبادل حرارت دارد‌:

•  تشعشع: بدن حرارت خود را به اشیای اطراف بدون اینکه با آن‌ها تماس داشته باشد انتقال می‌دهد. بارزترین سازوکار اتلاف دماست و بیشتر از طریق سر، دست و پاها انجام می‌شود در حالت عادی بین 65 تا 55 درصد گرمای تولیدی بدن از راه تشعشع از دست می‌رود. در دماهای زیر صفر، اتلاف دما از راه تشعشع بسیار زیاد خواهد شد‌.
•  رسانایی: دمای بدن از راه تماس مستقیم به اشیای اطراف منتقل می‌شود. این اشیا اگر رسانا باشند، بسیار بیشتر دمای بدن را منتقل می‌کنند. مانند وسایل سنگ‌نوردی‌، باتوم و سایر اشیای فلزی.
•  تبخیر: حرارت بدن منجر به تولید عرق می‌شود که با تبدیل شدن به بخار، باعث دفع حرارت می‌شود.
•  همرَفت: بدن دمای خود را به هوا منتقل می‌کند، هوای گرم بالا می‌رود و هوای سرد جای آن را می‌گیرد. مولکول‌های هوای سرد که در تماس مستقیم با پوست هستند گرم می‌شوند. مولکول‌های هوای گرم حرکت می‌کنند و مولکول‌های هوای سرد جای آن‌ها را می‌گیرد، پس هر عاملی که به حرکت بیشتر هوا کمک کند بیشتر باعث سرد شدن بدن می‌شود (مثل باد و دویدن).
•  تنفس: هوای سردِ محیط با دَم، وارد ریه‌ها شده و با جذب گرمای درون بدن خارج می‌شود.

باد با جابجایی هوای اطراف بدن باعث می‌شود تا بدن به‌طورِ مداوم در معرض هوای سردتر قرار گیرد و گرمای بیشتری را از دست بدهد. پس در دمای ثابت، هرچه سرعت باد بیشتر شود هوا سردتر احساس می‌شود.

تأثیرها و آسیب‌های ناشی از سرما بر بدن انسان

سرما به دو صورت به بدن آسیب می‌رساند:
افت دمای بدن (هایپوترمی) و سرمازدگی (Frosbite) از خطراتی هستند که در ورزش‌های زمستانی و کوه‌نوردی وجود دارد، این دو خطر روی یکدیگر تأثیر مستقیم دارند. پیشرفت هایپوترمی منجر به مرگ می‌شود، حتی اگر یخ‌زدگی برای بخش یا بافتی از بدن اتفاق نیافتد. پیشرفت سرمازدگی موضعی منجر به قطع عضو یخ‌زده می‌شود، و به‌تنهایی (اگر به‌تدریج با هایپوترمی همراه نشود) موجب مرگ نمی‌شود. پس دانستن علت، علایم، پیشگیری و درمان آن در صعودهای زمستانه برای کوه‌نوردان بسیار حیاتی است.

هایپوترمی یا افت دمای بدن

هایپوترمی یا هیپوترمی به‌معنی افت دمای بدن است و به وضعیتی گفته می‌شود که دمای مرکزی بدن که معمولاً 37 درجۀ سلسیوس است، از حد معینی (35 درجه سلسیوس) کمتر شود. منظور از دمای مرکزی، دمای داخل دهان یا معقد است، چون ممکن است دمای دست یا پا حتی خیلی کمتر از این حد باشد، ولی فرد دچار هایپوترمی نشده باشد. هایپوترمی (افت دمای مرکزی بدن) یکی از علل مهم مرگ‌و‌میر افرادی است که در زمستان به کوه‌نوردی می‌پردازند و یا در محیط سرد فعالیت یا احیاناً بدون آمادگی اقامت می‌کنند. همچنین ممکن است فرد در محیط چندان سردی قرار نداشته باشد، ولی به‌علت مشکلات دیگری مثل سکتۀ مغزی، بیماری تیروئید، کم‌آبی، کم‌خوابی، مصرف بعضی داروها (الکل) و...، بدنش توانایی تولید حرارت لازم را نداشته باشد و درنتیجه دچار هایپوترمی می‌شود.
هایپوترمی دارای 3 درجه است و شامل مراحل: خفیف، متوسط و شدید می‌شود.

علایم بیماری هایپوترمی

1- هایپوترمی خفیف: در این مرحله، دمای مرکزی بدن بین 35 تا 32 درجۀ سلسیوس قرار می‌گیرد و معمولاً حالت‌های زیر بر بیمار بروز می‌کند:

•  احساس سرما و لرز؛
• حالت سیخ شدن موها؛
•  اختلال در حرکات عضلانی؛
•  حالت ضعف، بی‌حالی و عدم توانایی در همراهی با دیگران؛
•  کم شدن توان حرف زدن که به‌تدریج تکلم حالت بریده‌بریده می‌گیرد؛
• حالت بی‌تفاوتی نسبت به اطراف؛
• رفته‌رفته عدم تعادل و ناهنجاری در رفتار؛
•  میل به نشستن و خوابیدن؛
•  عارض شدن فراموشی.

در مرحلۀ خفیف ممکن است بعضی‌از این علائم یا همۀ آن‌ها دیده شوند، تا این مرحله وضعیت چندان خطرناک نیست و با اقدام مناسب، فرد نجات پیدا می‌کند.

2- هایپوترمی متوسط: با تداوم شرایطِ نامساعد برای بیمار حال وی رو به وخامت می‌رود و دمای مرکزی بدن به 32 تا 28 درجۀ سلسیوس می‌رسد.
در این حالت می‌توان شاهد علائم زیر بود:

•  شدیدتر شدن برخی علائم یادشده؛
• به‌تدریج از بین رفتن لرز؛
• کاهش شدیدتر هوشیاری تا مرحلۀ ورود به کما؛
•  سرد و متورم و کبود شدن پوست و به‌تدریج سفت و سخت شدن عضلات؛
• ضعیف شدن نبض، نامنظم شدن تنفس و ضربان قلب؛
•  سرد، متورم و کبود شدن پوست بدن.

3- هایپوترمی شدید تا مرگ: دمای مرکزی بدن به کمتر از 28 درجۀ سلسیوس می‌رسد و علائم زیر ظاهر می‌شود:

• ورود فرد به حالت کمای عمیق؛
• ضربان قلب و تنفس اگر وجود داشته باشد، آهسته و نامنظم است.
  گاه ظاهراً فرد مرده به نظر می‌رسد ولی هنوز درصورت انجام اقدام‌های تخصصی و مؤثر احتمال بازگرداندن فرد وجود دارد. درصورت انجام ندادن کمک یا اقدام‌های لازم در این مرحله امکان مرگ بسیار زیاد است.

عوامل تأثیرگذار در بروزِ هایپوترمی

• دمای پایین هوا یا آب؛
•  پوشاک نامناسب و ناکافی؛
•  رطوبت؛
•  دهیدراسیون (کاهش مایعات بدن): این حالت به‌دنبالِ فعالیت‌ها و یا بیماری‌هایی که منجر به از دست دادن مایعات بدن می‌شوند، اتفاق می‌افتد، مانند ورزش شدید و طولانی‌مدت یا ابتلا به اسهال و استفراغ؛
   خستگی؛
•  عدم کفایت مواد غذایی؛
• عدم اطلاعِ کافی از هایپوترمی و جزئیات آن؛
• مصرف الکل: در مدت کوتاهی باعث افزایش دما می‌شود که ناشی از دفع شدید حرارت از طریق پوست است و پس‌از آن شخص به‌سرعت به‌سمت هایپوترمی خواهد رفت؛
•  دیابت: می‌دانیم که نوسان‌های قند خون در افراد دیابتی بیشتر از حد معمول بوده و در این اشخاص، هیپوگلیسمی (کاهش قند خون) می‌تواند به هایپوترمی منجر شود. علت این موضوع آن است که در بیماران دیابتی، ذخایر گلیکوژن محدود هستند. البته اشاره به این نکته ضروری است که هر عاملی که موجبِ کاهشِ ذخایر گلیکوژن بدن شود، به بروز هایپوترمی کمک خواهد کرد؛
•  سن اشخاص: سن بالا و یا بسیار کم در انسان‌ها به‌عنوانِ عاملی مستعدکننده در ایجاد هایپوترمی شناخته شده است. برای مثال، کودکان خیلی سریع‌تر از بزرگسالان به هایپوترمی مبتلا می‌شوند؛
•  لاغری مفرط: افراد خیلی لاغر نیز بیشتر از دیگران دمای بدن خود را از دست می‌دهند و دچار هایپوترمی می‌شوند؛
•  نوع و سطح فعالیت‌های انجام‌یافته در طبیعت همچون سنگ‌نوردی و یخ‌نوردی و صعود از یخچال‌ها در زمستان، صعود خط‌الرأس‌ها، برنامه‌های زمستانی طولانی‌مدت و هیمالیانوردی؛
•  تماس با فلزات همچون تماس با باتوم، پیچ یخ، تیرک چادر، کلنگ، لوازم تزیینی همچون گردنبند و انگشتر و تماس پوست صورت با عینک با فریم فلزی؛
•  سابقۀ سرمازدگی و هایپوترمی قبلی؛
•  مصرف برخی داروها همچون: آنتی‌هیستامین‌ها، خواب‌آورها و برخی ضد افسردگی‌ها؛
•  برخی بیماری‌های زمینه‌ای همچون بیماری‌های قلبی، دیابت و بیماری‌های غدد درون ریز، مثل کم‌کاری تیروئید؛
•  عدم مصرف کافی کالری و مواد غذایی.

روش‌های پیشگیری و درمان هایپوترمی در کوهستان

یکی‌از مخاطره‌های کوه‌نوردی به‌ویژه کوه‌نوردی در زمستان فرودمایی یا هایپوترمی است.

افرادی که بیشتر در معرض خطرند:

•  افراد مسن؛
•  کودکان به‌ویژه نوزادان و شیرخواران؛
•  بیماران قلبی؛
• مصرف‌کنندگان مواد مخدر و الکل و بعضی داروها؛
•  کسی که به‌تازگی هایپوترمی داشته است.

برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.