شهر اکولوژیک یا بوم شهر

شهر اکولوژیک یا بوم شهر، شهری سالم است و از آنجا که هر شهر، شاخص‌های مربوط به خود را دارد، یک اندازه یا فقط یک راه معین برای رسیدن به بوم شهر وجود ندارد. با این حال، بوم شهر ویژگی‌هایی دارد که در زیر به آن‌ها اشاره می‌شود:

• بومشهر به عنوان سکونتگاه انسانی سالم، الگوی ساختاری خوداتکا و انعطاف‌پذیری دارد که مطابق اکوسیستم‌های طبیعی و موجودات زنده است؛
• بومشهر شامل موجودات زنده ساکن در اکوسیستم و آثار زیست‌ محیطی آنهاست؛
• بومشهر، زیرسیستمی از اکوسیستم است که بخشی از حوضه آبخیز، زیست منطقه و در نهایت بخشی از کرة زمین است؛
• بوم شهر، زیر سیستمی از نظام اقتصادی منطقه‌ای، ملی و جهانی است.

بوم شهر، شهر را به منطقه‌ای که از لحاظ فضایی نسبتاً کوچک و محدود است، منحصر می‌کند و به دنبال خلق شهری زیست‌پذیر است که در آن، هر جزء زندگی شهری و روستایی پایدار است. از سوی دیگر، بوم شهر به دنبال راه‌حل‌های پیچیده و کل‌نگر در منطقه‌ای معین است. درنتیجه، راه‌حل‌های بخشی (جزئی) که در تلاش برای سازمان دادن عملکرد پایدار شهر در یک بخش منفرد هستند، بوم شهر را تشکیل نمی‌دهند، حتی اگر بتوانند درون داده‌های مهمی به بوم شهرها اعطا نمایند. ایدة بوم شهر این است که باید در تعادل با طبیعت باشد. این امر می‌تواند از طریق الگوهای سکونتگاهی صرفه‌جویی‌کنندة فضا و کارآمد از لحاظ مصرف انرژی، همراه با الگوهای بهینه حمل و نقل، جریان‌های مواد، چرخه‌های آب و ساختارهای بوم شهر مردم- محور حاصل شود که مستلزم درک جامع فعل و انفعالات پیچیدة بین عوامل محیطی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی مبتنی بر اصول اکولوژیکی است.

بوم شهر بر تراکم شهری بالا و کاربری مختلط تکیه می‌کند که سبب شکل‌گیری حمل و نقل پایدار و برنامه‌ریزی بر محور پیاده است. این اقدام‌ها، برای کاهش آلودگی و صرفه جویی در مصرف انرژی و برنامه‌ریزی برای کاربری زمین، از طریق راهبردهای بلند مدت با الگوهایی نظیر ایمنی، در دسترس بودن، تحرک و کاهش تکیه بر استفاده از اتومبیل شخصی عملی است. مفاهیم بوم شهر امروزه به‌صورت سه مؤلفة 1- کاهش، 2- استفادۀ مجدد، 3- بازیافت مطرح می‌شود. حضور گسترده و پاسخگوی وسایل حمل و نقل عمومی، دوچرخه و مسیرهای پیاده در بوم شهرها مشهود بوده و حداکثر استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و تدابیر اقلیمی برای صرفه جویی در مصرف انرژی در آن دیده می‌شود. در بوم شهر، عناصر طبیعی و گونه‌های گیاهی و جانوری به اندازة شهروندان حق زندگی دارند. فضای سبز شهری در همة ابعاد کالبدی ازجمله کف، جداره و سقف در آن دیده می‌شود. بوم شهر در عین هماهنگی با چرخه‌های بوم‌شناسانه زیست‌کره، تقویت‌کننده مشخصات بومی، اقلیمی و فرهنگی خود است. انطباق بوم‌شناسانه شهرها، به‌عنوان ردپای انسان در طبیعت، با بستر خویش، به معنای شکل منحصربه‌فرد بوم‌شهرهاست، زیرا تفاوت‌های اقلیمی، جغرافیایی، فرهنگی، شیوة سکونت، گونه‌های زیستی، نوع انرژی تجدیدپذیر قابل‌استفاده در محل، شیوه حمل ونقل پاسخگوی مکان، میراث طبیعی و فرهنگی ویژه، شاکله شهر را از مکانی به مکانی دیگر متفاوت می‌کند. در سال 1975، «ریچارد رجیستر» سازمان بوم‌شناسی شهری را به‌عنوان یک سازمان غیرانتفاعی در شهر برکلی کالیفرنیا با هدف بازسازی شهرها در تعادل با طبیعت بنیان نهاد. واژة بوم‌شهر یا شهر اکولوژیک را ریچارد رجیستر، در سال 1987، در کتاب بوم شهر برکلی مطرح کرد. رجیستر در این کتاب، شاخص‌هایی را عنوان کرد که براساس آن بوم شهرهایی همچون برکلی و کالیفرنیا می‌توانند به شهر اکولوژیک تبدیل شوند. کمیسیون توسعة پایدار شهری اتحادیه اروپا، در سال 1998، تصمیم به ساخت پروژه‌های بوم شهری نمونه گرفت.

نتیجتاً، سازمان سازندگان بوم‌شهر یکی از پیشگامان گسترش ایده بوم‌شهر در ایالت متحده بود که از طریق سازماندهی مجموعه‌ای از کنفرانس‌های بین‌المللی بوم شهر، مسئولیت شکل‌دهی مجدد شهرها و شهرک‌ها و روستاها را براساس محیط‌زیست سالم برای انسان و سایر سیستم‌های طبیعی بر عهده داشت (www.ecocity bulilders.org). سازمان اکولوژی شهری را ریچارد ریجستر و چند تن از همکاران وی در برکلی و کالیفرنیا، به‌عنوان یک بازساخت شهری در سازمان‌های غیرانتفاعی، بنیان نهادند. این سازمان، در تعادل با طبیعت برگزاری کنفرانس‌های بین‌المللی شهر اکولوژیک در سال 1990 برکلی، 1992 آدلاید، استرالیا و در سال 1996 سنگال به صورت سازمان نیرومندی درآمد که رسالت اش خلق شهرهای اکولوژیک است. بوم‌شهر، اقامتگاهی سالم برای انسان است که بر ساختاری خود نگهدارنده، انعطاف‌پذیر و هماهنگ با عملکرد سامانه زیستی طبیعی موجودات زنده ساخته می‌شود و نگرشی است که در طراحی شهر برکلی مطرح شد و پس از آن، به‌عنوان شاخه‌ای از شهرسازی پایدار در مجامع فکری و اجرایی مختلف بسط داده شده و به کار گرفته شده است. در بوم‌شهر، عناصر شهری، بخشی از سامانة زیستی شهر تعریف می‌شوند. همچنین شهر، خود قسمتی از سامانه‌های بزرگ‌تر محسوب می‌شود که منطقة زیستی است. گستردگی عناصر تأثیرگذار در شکل‌گیری نظریة بوم شهر، موجب شده است تا در حیطه‌های اجرایی، کمتر مورد توجه واقع شود و یا به‌درستی و در انطباق با پایه‌های نظری خود، تحقق نپذیرد.

نظریه‌پردازان مختلفی درزمینة بوم‌شهر پدید آمدند که هر یک، از منظری این ایده را گسترش دادند. به عقیدة «مارک رزلند»، پیدایش ایدة اولیه بوم شهر مدیون طراحان، عمل‌گرایان، تجربه‌گرایان و فعالان محیط‌زیستی است که هر کدام به گوشه‌ای از جوانب مختلف این نظریه پرداخته‌اند و انسان را متوجه مسائلی کرده‌اند که تا پیش از آن، کمتر به آن می‌اندیشید. علیرغم این مسئله که بوم‌شهر در حیطة علوم شهری مطرح می‌شود، بیشترین تحلیل صورت‌گرفته درزمینة بوم شهرها، مرتبط با مسائل و مخاطرات اقلیمی و محیط ‌زیست بوده است. فرایند برنامه‌ریزی و اجرای بوم‌شهر، جایگاه دوم را در منابع مرتبط داراست. طراحی شهری و شکل بوم‌شهر باوجود اینکه توسط نظریه‌پردازان تعریف و در برخی موارد ترسیم شده است، در مطالعات علمی و نمونه‌های اجرایی کمتر مورد توجه قرار گرفته است.