شب چله

شب چله یا یلدا، آخرین شب پاییز و بلندترین شب سال در نیمكره شمالی است. پس از اعتدال پاییزی در ابتدای پاییز، كه در آن طول روز و شب برابر است، به‌تدریج روزها كوتاه می‌شود و با كاسته شدن از طول روز، به طول شب افزوده می‌شود. در گاهشماری خورشیدی در آخرین روز پاییز، خورشید در پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی قرار دارد و طولانی‌ترین شب سال را پدید می‌آورد و این بدان معنی است كه در این روز شاهد كوتاه‌ترین زمان حضور خورشید در آسمان هستیم. پس از شب چله، زمستان شروع می‌شود و با شروع اولین روز زمستان، مجدداً طول روز و مدت حضور خورشید در آسمان افزیش یافته و روزها بلندتر می‌شوند.
یلدا واژه‌ای سُریانی و به معنی زادن است كه با واژگانی چون میلاد، تولد، مولود، ولادت، والد و والده در زبان عربی هم‌ریشه است. یلدا شب زایش خورشید است. درواقع در هر سال پس از بلندترین شب سال، خورشید دوباره زاییده می‌شود.
در دیدگاه ایرانیان جدالی همیشگی بین خیر و شر یا نیكی و بدی در جریان است كه نور و روشنایی نماینده خیر و نیكی بوده و منشأ اهورایی دارند و سیاهی و ظلمت، نماد شر و بدی بوده كه از اهریمن نشأت می‌گیرند. ایرانیان شب چله را شبی اهریمنی و نامیمون می‌دانند؛ زیرا در این شب سیاهی و تاریكی، كه سرشتی اهریمن دارد، با تمامی نیرو به زمین می‌تازد (بلندی شب)، اما باز نور بر تاریكی غلبه كرده و روشنایی به جهان هستی برمی‌گردد (روح‌الامینی، 1395: 90). در این شب مردم گرد هم آمده و جشن می‌گیرند و آتش می‌افروزند و تا صبح از آتش روشنایی‌بخش گرمابخش پریستاری می‌كنند تا ضمن دور ساختن اهریمن بدین وسیله به‌ هم نیرو و قدرت بدهند و منتظر می‌مانند تا شاهد پیروزی نهایی نور بر تاریكی و زایش مجدد نور و خورشید باشند. در تفكر ایرانیان باستان، سرما نیز نیروی اهریمنی و كشنده است و بدین مناسبت جایگاه بدكاران در زمهریر یا سرمای سخت و جان‌فرساست. ایرانیان با روشن نگه داشتن آتش در طول شب با این سرمای اهریمنی نیز مبارزه می‌كنند تا با دمیدن خورشید، گرمای حیات‌بخش آن پیروزی نهایی بر این سرمای اهریمنی را رقم بزند.
از سوی دیگر یكی از مهم‌ترین علل گرامیداشت این شب نزد ایرانیان باستان، تولد ایزد مهر است و در حقیقت شب چله، شب تولد مهر است. مهر كه در فارسی باستان به‌صورت میثره و در پهلوی به شكل میتر از آن یاد شده، یكی از ایزدان بسیار كهن اقوام هندوایرانی است كه در سانسكریت به‌صورت میترَه از آن نام برده شده است. مهریشت در اوستا به ستایش ایزد مهر می‌پردازد كه نشانه اهمیت بسیار زیاد این ایزد در آیین زرتشتی است. واژه مهر در زبان پارسی به معانی متعددی مانند دوستی، مودت، محبت، عشق و همچنین فروغ، روشنایی و خورشید به‌كار می‌رود. باید دقت كرد كه در اسطوره‌ها ارتباط بسیار نزدیكی بین مهر و خورشید وجود دارد و درواقع خورشید گردونه مهر است. تولد مهر، تولد نور و روشنی ا‌ست. مهر با تولد خویش تیرهای نورانی به‌سمت سیاهی ظلمات اهریمنی پرتاب می‌كند و موجب زایش خورشید می‌شود.
برخی پژوهشگران معتقدند ارتباط نزدیكی بین جشن یلدا و عید كریسمس وجود دارد و هردو بزرگداشت یك واقعه‌اند. تا پیش از رسمیت یافتن آیین مسیحیت در اروپا، مهرپرستی یا میترائیسم گسترش فراوانی داشت و آثار بسیاری نیز از آن برجا مانده است. براساس یك نظریه، پس از رسمیت آیین مسیحیت در اروپا، آیین‌های مهری همچنان ادامه حیات داشته‌اند و لذا شب تولد مهر (21 دسامبر) به شب تولد حضرت مسیح (ع) (عید كریسمس) تبدیل شده است.
در اكثر مناطق ایران، آخرین شب پاییز نه با نام شب یلدا بلكه با نام شب چله شناخته می‌شود. واژه چله كه اشاره به یك دوره چهل‌روزه دارد، در بسیاری از آداب و رسوم ایرانی دیده می‌شود؛ مانند مراسم چهلم درگذشتگان، چله نوزاد، چله زمستان (سرمای شدید)، چله تابستان (گرمای شدید)، چله‌نشینی عرفا و صوفیان و... .
زمستان به دو چله بزرگ و چله كوچك تقسیم می‌شود كه چله بزرگ از اول دی شروع شده و تا دهم بهمن یعنی جشن سده ادامه می‌یابد و عملاً ارتباطی بین شب یلدا و جشن سده برقرار می‌شود. این چله، چله زایش خورشید است. در شب چله، زایش خورشید گرامی داشته می‌شود و همانند نوزاد نورسیده‌ای تا چهل روز مراقبت ویژه می‌شود تا پس از گذشت چهل روز، جشن دیگری (جشن سده) برای (رونمایی) وی بر پا شود. چله كوچك كه طی آن به‌تدریج از سرمای هوا كاسته می‌شود از جشن سده در دهم بهمن آغاز و تا بیستم اسفند ادامه می‌یابد (چله گرفتن برای نوزادان هنوز هر در برخی نقاط ایران رایج است).
برگزاری جشن شب یلدا امروزه هم در اكثر مناطق ایران رونق دارد. شب‌نشینی اعضای خانواده در كنار یكدیگر، خوردن شب‌چره شامل میوه (به‌خصوص انار و هندوانه) و آجیل (كشمش، گردو، بادام، تخمه، انجیر خشك، توت خشك و...)، صحبت و گفت‌وگو، خواندن اشعار دیوان حافظ و تفأل به آن از مهم‌ترین رسوم برگزاری شب یلدا در ایران است. با توجه به سرمای هوا در این وقت از سال، كرسی و نشستن افراد خانواده دور كرسی، یكی از جذابیت‌های این شب بلند بوده و در برخی مناطق همچنان پا برجاست. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.