ردپای بوم‌شناختی

جوهرۀ مفهوم ردپای بوم‌شناختی در این است که پژوهشگران می‌توانند ابزاری برای اندازه‌گیری اثر فعالیت‌های انسانی بر سیستم‌های طبیعی سیاره داشته باشند. مهم‌تر این‌که مجموع اثرات به‌صورت یک عدد ساده بیان می‌شود. مفهوم ردپا جذابیت شهودی زیادی دارد، زیرا هم نماد و هم فشار فعالیت‌های انسانی را ثبت می‌کند. بسیاری از کاربردهای تجزیه و تحلیل ردپای اکولوژیکی، تصویری بزرگ از فعالیت‌های انسانی ارائه می‌کنند و به ملت‌ها و شهرها مربوط می‌شوند. با گذشت زمان این واژه به‌عنوان مفهومی معیاری در فعالیت‌های اقتصادی مختلف استفاده شده است، به‌گونه‌ای که می‌توان دید بخش‌های مختلف، ردپاهای متفاوتی دارند. رفتارهای فردی و سبک زندگی افراد را نیز می‌توان با واژۀ ردپای بوم‌شناختی شخصی تعریف کرد. پترسون و همکاران (2006)، تعریفی خلاصه‌ از این معیار تهیه کرده‌اند:
ردپای بوم‌شناختی مدلی محاسباتی از مصرف منابع و تولید پسماند است و بستگی به منابع اطلاعاتی جامع و قابل‌اتکا در مقیاس مرتبط دارد.
فرایند ایجاد ردپای بوم‌شناختی برای بخش‌های مختلف اقتصادی نیازمند ترجمۀ تمام فعالیت‌ها به یک مخرج مشترک است که از آن به‌عنوان هکتار جهانی یاد می‌شود. این ابزار در روش‌شناسی ردپای بوم‌شناختی به تقاضای منابع طبیعی دریک فضای زیست‌کرۀ هم‌ارز اشاره دارد. مقدار هکتار جهانی را می‌توان برای جنبه‌های خاص یک فعالیت اقتصادی (مانند مصرف غذا یا آب آشامیدنی و یا سفر) فرمول‌بندی کرد، اما تمایل بیشتر به‌سمت اثرات کلی یک فعالیت است که موجب جمع شدن امتیازات جزئی به‌منظور تولید ردپای کلی می‌شود. در پژوهش ونتولیس و همکاران، ردپای اکولوژیکی شهروندان ملیت‌های مختلف استخراج شد که از 5/0 هکتار جهانی برای شهروندان بنگلادشی تا 75/9 هکتار جهانی برای شهروندان ایالات متحده تفاوت می‌کرد. ارزیابی مفهوم این مقیاس چنین است که مقدار عددی 2 از این شاخص، در مقیاس جهانی به‌منظور بهره‌وری زمین برای هر نفر در سال، مناسب است. باتوجه‌به این شاخص، شهروندان بنگلادشی 25 درصد از سهمشان از منابع زمین را استفاده می‌کنند و شهروندان ایالات متحده، همان‌طورکه دیده می‌شود بیش‌از 470 درصد بیشتر از حقشان از منابع زمین استفاده می‌کنند.
شاید تعجب‌آور نباشد که باتوجه‌به اهمیت معاصر مفهوم پایداری و تلاش برای اندازه‌گیری و ارزیابی اثرات فعالیت‌های انسانی بر روی کرۀ زمین، این مفهوم و به‌طور خاص مسائل اندازه‌گیری فنی پیرامون کاربرد رویکرد ردپای بوم‌شناختی نظرات قابل‌توجهی را به خود جلب کرده است. بحث‌های فنی بسیار پیچیده است و ارزیابی ردپای بوم‌شناختی گردشگران نیازمند توجه خاص به نگرانی‌های سرزنش‌آلود درخصوص ایجاد تعادل میان حوزه‌های اثرگذاری، چگونگی اعمال اثرات رفتاری تمام مسافران و چگونگی اعمال اثرات رفتار گردشگرانی است که در کشور خودشان به سفر می‌روند. به‌خصوص که نوع فعالیت‌های گردشگری در یک منطقه نیز اهمیت قابل‌ملاحظه‌ای دارد.
به‌منظور پوشش اهداف این بخش و موضوع خاص ما درحوزۀ رفتار گردشگران، توجه کردن به ردپای بوم‌شناختی گردشگران، دو مفهوم اساسی دارد. یک بخش از اثرات در مشتقات رسمی موجود در ادبیات آکادمیک وجود دارد که افراد را قادر می‌سازد به‌راحتی ردپای اکولوژیکی خود را محاسبه کنند. نمونه‌ای از این اثرات در جدول زیر نشان داده شده است.
قدرت ارتباطات عمومی این ابزارها قابل توجه است. علاوه‌بر محاسبه‌گران جهانی کل زندگی که تمایل به خلاصه‌ کردن تمام جنبه‌های سبک زندگی دارند، برخی نسخه‌های این محاسبات نیز وجود دارد که تنها بر ردپای تولید دی اکسید کربن و نسخه‌هایی نیز برای محاسبۀ بخشی وجود دارد که به ارزیابی ردپای افراد در زندگی کاری، فعالیت‌های خانگی و سفر می‌پردازد. طبقۀ اخیر شامل مجموعه‌ای از ابزارهاست که گردشگران را قادر می‌سازد میزان کل کربنی را که سفر آنها تولید می‌کند، محاسبه کنند و برخی سایت‌ها پیشنهاداتی دارند تا با تأمین پول برای سازمان‌هایی که در شیوه‌های مسئولانۀ زیست‌محیطی سرمایه‌گذاری می‌کنند؛ این اثرات زیست‌محیطی را خنثی کنند. علاوه‌بر این برخی سایت‌ها اشارات خاصی درخصوص رفتارهای شخصی و فردی ارائه می‌دهند که می‌تواند سطح مصرفی را که باعث ایجاد ردپای بزرگ مرتبط با گردشگر می‌شود کاهش دهد.

نمونه‌هایی از وبسایت‌های ردپای اکولوژیکی:

Eco-Footprint - Earth Day Network

شبکۀ روز زمین

به ماشین‌حساب ردپای شبکۀ روز زمین خوش آمدید! یک قدم مهم بردارید و برای فعال شدن شبکۀ روز زمین ثبت‌نام کنید!... .                                                 www.earthday.net/footprint/

Ecological Footprint Quiz by Center for Sustainable Economy

آزمونک ردپای زیست‌محیطی مرکز اقتصاد پایدار

پس‌از پاسخ دادن به 27 سؤال آسان، می‌توانید ردپای اکولوژیکی خود را با دیگران مقایسه کنید و یاد بگیرید که چگونه تأثیر خود را بر روی زمین کاهش دهید... .       www.myfootprint.org/

WWF Footprint Calculator

نگران تأثیر خود بر محیط زیست هستید؟ نحوۀ استفادۀ ما از منابع سیاره، ردپای اکولوژیکی ما را تشکیل می‌دهد. اندازه‌گیری شما کمتر از 5 دقیقه طول می‌کشد... .   

  footprint.wwf.org.uk/

Personal Footprint

ردپای شخصی

زمین با چه مساحتی برای حمایت از سبک زندگی شما لازم است؟ این مسابقه را انجام دهید تا ردپای اکولوژیکی خود را پیدا کنید، بزرگ‌ترین مناطق خود را کشف کنید... .

www.footprintnetwork.org/en/index.../personal_footprint/

Ecological Footprint Calculator

محاسبه‌گر ردپای بوم‌شناختی

بهترین پیشران غذا از روش‌شناسی ردپای زیست‌محیطی برای کمک به کسب‌وکار استفاده می‌کند ... برای تخمین ردپای خود، گزینه‌هایی را انتخاب کنید که بیشتر با زندگی شما مطابقت دارند... .

www.ecologicalfootprint.com/

 رویکرد ردپای بوم‌شناختی در بررسی رفتار گردشگران نیز کاربرد دارد. در مطالعۀ اثرات گردشگری، بررسی نحوه‌ای که کارشناسان اثرات را تعیین می‌کنند یا چگونگی ارزیابی پیامدهای گردشگری از سوی جوامع محلی، وجه غالب مطالعات است. درخصوص این‌که گردشگران چگونه اثرات خود را می‌بینند پژوهش‌های نسبتاً کمی انجام شده است. مطالعات اندکی که از این منظر انجام شده نشان می‌دهد که گردشگران از اثرات خود بی‌خبرند یا آن را بسیار دست‌کم می‌گیرند. این یافته‌ها منطبق بر نظریۀ انحراف انتساب خودخدمت است، اما بدون شک گردشگرانی نیز با الگوهای انگیزشی وجود دارند که از نتایج اعمال خود آگاه هستند، هرچند که برخی نیز موافق اثرات خود نیستند. مطالعات این خودآگاهی نیز حائز اهمیت است. آگاهی از اثرات خود پیش‌نیاز تغییر است. می‌توان پیشنهاد داد که پژوهش‌هایی درخصوص آگاهی گردشگران از اثرات خود انجام و سپس به مطالعۀ تطبیقی تفسیر این اثرات به‌کمک گردشگران و سایر ذی‌نفعان پرداخته شود. در چنین مطالعاتی می‌توان از محاسبات ردپای بوم‌شناختی برای مطالعۀ گردشگرانی با الگوهای انگیزشی متفاوت و نیز کسانی که به مقصدهای مختلف سفر می‌کنند، استفاده کرده، از گردشگران درخصوص تخمین ردپای گردشگران به شیوه‌های مختلف سؤال شود و سپس محاسبات واقعی به‌منظور بررسی میزان دقت خودارزیابی‌ها انجام گیرد. اگر بتوانیم دانش کاملی درخصوص ارزیابی گردشگران از اثرات خود در مکان‌های خاص داشته باشیم، پیام‌های مجاب‌کننده‌تری نیز می‌توانیم طراحی کنیم.
فعالیت‌های انسانی حاصل از رفتارهای گردشگران در سطحی دیگر باعث باقی ماندن برخی اثرات اجتناب‌ناپذیر در مکان‌های موردبازدید می‌شود. در اینجا بیشتر بر اعمال و رفتارهای فیزیکی گردشگران تأکید شده است. مدل ذهن‌آگاهی نیز موجب شکل‌گیری مکانیسم شناختی گردشگران از مکان موردبازدید می‌شود. تأکید بیشتر بر رویه‌های رفتاری و پاسخ‌ها و واکنش‌های شناختی و انفعالی گردشگران، موجب بروز رفتارهای پایدار و با دوام خواهد شد.
درحالی‌که تحلیل‌های آکادمیک عموماً از متراکم کردن موضوعات پیچیده در رویکردهای فرمول‌بندی‌شدۀ ساده برای رفتار اجتناب می‌کنند، قلمروهای زیادی برای پیشنهاد رفتارهای مسئولانه‌تر گردشگر وجود دارد. بزرگ‌ترین مسئله در مطالعات ردپای بوم‌شناختی به‌وضوح مربوط به اثرات سفر هوایی گردشگران است. در شرکت‌های هواپیمایی برای کاهش ردپای سفرهای هوایی و خنثی کردن تولید اجتناب‌ناپذیر کربن با فرآیندهای جبرانی که قبلاً ذکر شد، به‌کمک گردشگران، نگرش‌ها و دیدگاه‌هایی دربارۀ رفتار مسئولانه در این حوزه وجود دارد. نظم‌دهنده‌ترین رویکرد برای این سیستم اندازه‌گیری ممکن است با در نظر گرفتن و اجرای بالقوۀ محدودیت‌های ظرفیت برای افراد درمورد میزان ردپایی که در زندگی بزرگسالی خود می‌توانند ایجاد کنند و بنابراین تا چه مسافتی می‌توانند سفر کنند، شروع شود.
درحالی‌که چنین رویه‌های محدودکننده‌ای را می‌توان به‌عنوان احتمالات آینده‌نگرانه در نظر گرفت، می‌توان برخی موارد عملی را شناسایی کرد که دربردارندۀ مفاهیم چالش‌های پایداری مطرح‌شده در نظر برامول و لین باشد. برخی وبسایت‌ها رفتارهای خاصی را پیشنهاد می‌دهند که بیشتر شامل رویکردهای «کم کردن، استفادۀ مجدد و بازیافت» است. همان‌گونه که در دیدگاه پیرس (2005) اشاره شد، این اعمال و رویه‌ها را می‌توان در یک شبکۀ وسیع‌تر با ده عمل، تشریح کرد. ارتباط مستمر این ایده‌ها در رفتار گردشگری معاصر موجب می‌شود این اقدامات تکرار شود و بیشتر پیشنهاد شود که می‌توان از آنها نه‌تنها به‌عنوان دستورالعمل‌های مشاوره، بلکه به‌عنوان راهنمایی برای تحقیقات بیشتر استفاده کرد. اعمال دهگانه عبارتند از:

• بازشناختن: این عمل به گردشگران یادآوری می‌کند که خودآگاه باشند و از نتایج اعمال خود شناخت داشته باشند. به‌عنوان مثال باید بدانند که غذا دادن به حیوانات می‌تواند آنها را وابسته کند و برای سلامت آنها خطر داشته و گاه باعث تهاجمی شدن آنها می‌شود.
• امتناع کردن: در مواجهه با پیشنهاد خرید محصولات تهیه‌شده از حیوانات درخطرانقراض یا کالاها و محصولات غیرقانونی، یک رفتار سادۀ امتناع از خرید اقدامی برای افزایش پایداری با کاهش تقاضا برای تمام محصولات و کالاهای تولیدشده از حیوانات درخطرانقراض و یا محافظت‌شده می‌شود.
• کاستن: کاهش استفاده از منابع محلی با کم کردن استفاده از برق، انرژی و آب. برای مثال، خاموش کردن تهویۀ هوای اتاق هتل هنگام خروج از آن.
• جایگزینی: یافتن تجربه‌های جایگزین با اثرات کمتر یا بدون تأثیر بر محیط‌ مجموعه‌های گردشگری، برای مثال، استفاده از عکاسی به‌جای استخراج مواد محیط برای یادگاری و ثبت تجربه.
• استفادۀ مجدد: استفادۀ یکبار از محصولات می‌تواند پرهزینه و غیردوستدار محیط زیست باشد. برای مثال استفادۀ چندباره از نشان کنفرانس، حوله‌، صابون، ملافه، فنجان‌های چینی به‌جای دور انداختن و جایگزین کردن موارد جدید را می‌توان پیشنهاد داد.
• بازیافت: یافتن موارد مصرف متفاوت برای برخی محصولات مانند تبدیل کاغذ، قوطی‌های فلزی، شیشه‌های نوشیدنی و لباس‌ها و پارچه‌های کهنه به‌عنوان ساک دستی و یا اشیای دکوری.
• مهندسی مجدد: بازسازی رفتار و جایی که می‌تواند از طریق مداخلۀ پویای شخصی انجام شود. این مفهوم را می‌توان درمورد راه‌حل معمارانه برای یک مشکل به کار برد، مانند توصیه به قرار دادن یک نردۀ محافظ در مقابل اشیا یا درختانی که به‌راحتی قابل لمس یا آسیب هستند.
• آموزش: گسترش مهارت‌های فیزیکی و شخصی برای سازگاری در مواقع جدید. مانند یادگیری غواصی با لوله به‌منظور نایستادن بر روی مرجان‌های دریایی.
• پاداش دادن: استفاده از مزایای مشوق‌ها یا استفاده از منابع شخصی به‌عنوان عاملی برای تشویق به فعالیت‌های پایدار مانند اهداکننده یا حامی سازمان‌های حفاظت از محیط زیست.
• بازآموزی: تغییرات بلندمدت در رفتارهای شخصی برآمده از تجارب گردشگری ممکن است برای پایداری کلی کمک کننده باشد. برای مثال بازدیدکنندگان و گردشگران در بازگشت از سفر ممکن است در مصرف برخی کالاها تجدیدنظر کنند. مثل استفادۀ طولانی‌مدت از پلاستیک که قبلاً مشاهده کرده‌اند برای حیات دریایی زیان‌بار است.

اتخاذ هرکدام از این رفتارها می‌تواند از ردپای بوم‌شناختی گردشگران در مقصدهای گردشگری بکاهد. روشن است که اثرات گردشگران ورای اثرات زیست‌محیطی و بوم‌شناختی است.