رده‌بندی محصولات فرعی جنگل‌ها و مراتع

الف- تقسیم‌بندی براساس ماهیت شیمیایی

1- محصولات فرعی قندی یا مان‌ها

مان که در زبان انگلیسی نیز به آن مانا گفته می‌شود، کلمه‌ای قرآنی و دارای ریشۀ عبری و به معنی «چه» است که اولین بار از زمان قوم بنی‌اسرائیل هنگام خروج از مصر و هنگام برخورد با دانه‌های شیرین و ناشناخته‌ای که زمین را پوشانیده بود شنیده شد.
مان یا شکرک انگبین به ترشحات شیرین و چسبندۀ گیاهی گفته می‌شود که براثر فعالیت تغذیه‌ای برخی از حشرات بر روی اندام‌های جوان بعضی از گیاهان یا واکنش گیاه در برابر بعضی عوامل مکانیکی یا حرارت محیط به بیرون از بافت‌های گیاهان تراوش می‌شود و دارای خاصیت دارویی و غذایی است. به عبارت دیگر، مان‌ها موادی هستند با طعم نسبتاً شیرین که براثر فعالیت حشرات روی برگ، تنه و سرشاخۀ گیاهان خاصی ترشح می‌شوند. این مواد از قندهای مختلفی تشکیل شده‌اند که در ابتدای خروج شربتی‌شکل هستند و پس از مدتی در مجاورت هوا سفت شده و به نوعی شکرک تبدیل می‌شوند. مان‌ها دارای ترکیبات و اثرات درمانی متفاوت و متنوعی هستند که سمی نبودن و بی‌ضرری آنها طی سالیان دراز مصرفشان در طب سنتی ایران به اثبات رسیده است.

2- محصولات فرعی گیاهان رزین‌دار

رزین یکی دیگر از مواد مترشحۀ گیاهی است که از طریق مجاری ترشحی در گیاهان هدایت می‌شود. به‌طور علمی و دقیق‌تر می‌توان رزین‌ها را این‌گونه تعریف کرد: ترکیبی از مواد چربی قابل حلِ فرّار و غیرفرّار از مخلوط ترپنوئید یا فنولیک هستند و معمولاً در ساختار، به‌خصوص داخلی یا سطحی گیاه تراوش می‌شوند. باید توجه داشت که رزین‌ها جزو دومین ترکیبات آلی محسوب می‌شوند. یعنی هیچ‌گونه نقشی در فیزیولوژی رشد، توسعه و تولید گیاهان ندارند. علاوه بر این، برای تشکیل و ذخیره شدن رزین در ساختار ترشحی گیاهان، گاهی نیاز است زخمی در گیاه به‌طور طبیعی یا مصنوعی ایجاد شود تا رزین‌ها در محل زخم ترشح شوند. ازجملۀ گیاهان رزین‌دار می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
آنغوزه: رزین ترشح‌شده از این گونه از زمان‌های قدیم برای درمان بیماری‌های مختلف، جلوگیری از آبستنی، پخت‌وپز، عطرسازی و بخور دادن استفاده می‌شده است.
برخی از مهم‌ترین اثرات درمانی آنغوزه بدین قرار است: حساسیت‌زا، ضد درد، ضدعفونی‌کننده، ضد اسپاسم (انقباض عضلانی)، تقویت‌کنندۀ قوای جنسی، شیرافزا، خلط‌آور، قارچ‌کش، کاهش‌دهندۀ فشار خون، مسهل، تقویت‌کنندۀ معده، محرک و تقویت‌کنندۀ رحم.

3- محصولات فرعی گیاهان تانن‌دار

نام تانن احتمالاً به این جهت انتخاب شده که در محلی به ‌نام تان-یارد در مصر علیا کشف شده است و اصطلاح تونان به معنای دباغی کردن و تانر به معنای دباغ از تانیان مشتق شده است. در سال 1778 میلادی، دموروآمارت و دوراند اولین کسانی بودند که ماده‌ای قابض از گال‌های بلوط جدا کردند که امروزه آن را اسید تانیک می‌نامند. تانن به مقدار زیاد در اندام‌های گیاهی ازقبیل پوست، برگ‌ها و بعضی میوه‌ها یافت می‌شود. تانن‌ها را در صنایع چرم‌سازی و دباغی به‌کار برده‌اند، با نمک‌های آهن به‌عنوان جوهر نوشتن به‌کار می‌رفته و خاصیت ضددرد دارد. لثه‌ها و پوست دهان را محکم و تمیز می‌کند و برای جدار معده و روده اثر مثبت دارد. اغلب از میوه‌های بلوط به‌خصوص در بخش زخم‌معده‌ها استفاده می‌شود چون جدار معده را محکم می‌کند. مزۀ تلخ چای، به‌خصوص در برگ‌های نارس، مربوط به تانن موجود در برگ‌های آن است.
ازجمله محصولات فرعی که از درختان بلوط غرب به‌دست می‌آید، گال‌های مختلف است که توسط حشرات گالزا بر روی قسمت‌های مختلف درخت بلوط ایجاد می‌شود.
گال‌های بلوط: گال درواقع برجستگی یا ناهنجاری‌ای است که براثر رشد غیرطبیعی بافت‌های گیاهی و فعالیت پارازیت‌های گیاهی یا جانوری ایجاد می‌شود. به‌طورکلی، گروهی از پارازیت‌ها اعم از قارچ‌ها، باکتری‌ها، کنه‌ها، حشرات، نماتدها و حتی چندین گونه از جانوران مثل کرم‌های حلقوی می‌توانند بر روی گیاهان ایجاد گال کنند. این ناهنجاری‌ها یا تغییر شکل در گیاه میزبان، شکل واکنشی است که در بیشتر مواقع به نفع پارازیت است. اما برعکس گاهی براثر واکنش گیاه ممکن است حتی عامل مولد نابود شود. گال‌ها در تمام قسمت‌های گیاه (گل، ساقه، ریشه و جوانه) به‌وجود می‌آیند. در اکثر موارد، حشرۀ گالزا همیشه ثابت است و گال مشخصی را به‌وجود می‌آورد.

4- محصولات فرعی گیاهان صمغ‌دار

صمغ‌ (مانند صمغ عربی و صمغ درخت گیلاس) به موادی اطلاق می‌شود که از اندام‌های گیاه ترشح می‌شود و خودبه‌خود یا براثر ایجاد شکاف و زخم در اعضای گیاهان، به بیرون تراوش می‌کند. صمغ‌ها عموماً بدون مزه‌اند و حالت چسبنده دارند. در الکل، اتر و مواد چرب غیرمحلول‌اند. از محصولات فرعی گیاهان صمغ‌دار، می‌توان به سقز و کتیرا اشاره کرد. برخی گونه‌های گیاهی مولد این محصولات به قرار زیرند:
بنه: همان‌طور که در فصل اول گفتیم، درختی است خزان‌کننده که مناطق رویشی آن در استان‌های کردستان، کرمانشاه، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، کرمان، فارس و به‌صورت پراکنده در بلوچستان است و عمدتاً در ارتفاعات بین 1500 تا 2000 متر پراکنش داشته و به‌دلیل نورپسند بودن، گسترش آن در دامنه‌های رو به جنوب بیشتر از دامنه‌های شمالی است. گرچه غالباً در ارتفاعات و مناطق صعب‌العبور کوهستانی دیده می‌شود، اما در مناطق جنوب شرقی کشور، که متشکل از دشت‌های کم‌شیب و کم‌ارتفاع است، نیز می‌رویند. از محصولات فرعی این گونۀ گیاهی، می‌توان به شیرۀ سقز اشاره کرد که بهترین فصل بهره‌برداری از آن فصل تابستان و موقعی است که هوا گرم شده است.
مصتکی نیز از دیگر ترشحات درخت بنه است که به قطرات کوچک تراوش‌شده از انشعابات ساقۀ درخت مذکور اطلاق می‌شود. این قطرات پس از خشک شدن، سفت شده و به‌صورت دانه‌های کروی و گاهی به‌درشتی یک نخود درمی‌آیند که به رنگ زرد شفاف‌اند و بو و طعم ملایم و مطبوع دارند. از این ماده برای خوش‌بو و ضدعفونی کردن هوا، قالب‌گیری و پر کردن دندان، تقویت لثه و خوش‌بو کردن دهان با جویدن و معطر کردن توتون استفاده می‌شود.

5- محصولات فرعی گیاهان صمغ‌دار

صمغ‌ (مانند صمغ عربی و صمغ درخت گیلاس) به موادی اطلاق می‌شود که از اندام‌های گیاه ترشح می‌شود و خودبه‌خود یا براثر ایجاد شکاف و زخم در اعضای گیاهان، به بیرون تراوش می‌کند. صمغ‌ها عموماً بدون مزه‌اند و حالت چسبنده دارند. در الکل، اتر و مواد چرب غیرمحلول‌اند. از محصولات فرعی گیاهان صمغ‌دار، می‌توان به سقز و کتیرا اشاره کرد. برخی گونه‌های گیاهی مولد این محصولات به قرار زیرند:
بنه: همان‌طور که در فصل اول گفتیم، درختی است خزان‌کننده که مناطق رویشی آن در استان‌های کردستان، کرمانشاه، لرستان، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان، کرمان، فارس و به‌صورت پراکنده در بلوچستان است و عمدتاً در ارتفاعات بین 1500 تا 2000 متر پراکنش داشته و به‌دلیل نورپسند بودن، گسترش آن در دامنه‌های رو به جنوب بیشتر از دامنه‌های شمالی است. گرچه غالباً در ارتفاعات و مناطق صعب‌العبور کوهستانی دیده می‌شود، اما در مناطق جنوب شرقی کشور، که متشکل از دشت‌های کم‌شیب و کم‌ارتفاع است، نیز می‌رویند. از محصولات فرعی این گونۀ گیاهی، می‌توان به شیرۀ سقز اشاره کرد که بهترین فصل بهره‌برداری از آن فصل تابستان و موقعی است که هوا گرم شده است.
مصتکی نیز از دیگر ترشحات درخت بنه است که به قطرات کوچک تراوش‌شده از انشعابات ساقۀ درخت مذکور اطلاق می‌شود. این قطرات پس از خشک شدن، سفت شده و به‌صورت دانه‌های کروی و گاهی به‌درشتی یک نخود درمی‌آیند که به رنگ زرد شفاف‌اند و بو و طعم ملایم و مطبوع دارند. از این ماده برای خوش‌بو و ضدعفونی کردن هوا، قالب‌گیری و پر کردن دندان، تقویت لثه و خوش‌بو کردن دهان با جویدن و معطر کردن توتون استفاده می‌شود.

6- محصولات فرعی خوراکی

محصولات فرعی خوراکی می‌توانند در قالب میوه، سبزیجات، قارچ‌ها و غیره باشند و در بسیاری از موارد، نیازهای غذایی یا دارویی انسان‌ها را تأمین کنند. با توجه به بی‌شمار بودن این محصولات در کشور چهارفصل ایران، صرفاً به معرفی تعدادی از آنها می‌پردازیم و خواص مختلف آنها را تشریح می‌کنیم.
درخت انجیر: این درخت از زمان‌های بسیار قدیم وجود داشته و از آن استفادۀ زیادی می‌شده است. آثار این درخت در آخر عهد دوم (کرتاسه) دیده شده و در عهد چهارم در اطراف دریای مدیترانه کشت شده است. در مصر از 2800 سال پیش از میلاد مسیح، کاشت درخت انجیر مرسوم بوده است. رومی‌ها این درخت را با اعتقادات مذهبی خود آمیخته و آن را نشانة سعادت و پیشرفت و ترقی روزافزون می‌دانسته‌اند. انجیر علاوه بر خواص غذایی، دارای خواص دارویی نیز هست.

ب) تقسیم‌بندی براساس اندام گیاهی مورد بهره‌برداری

1- قسمت‌های زیرزمینی گیاه

شیرین‌بیان، شیرین‌بنان: ریشۀ این گیاه خواص درمانی دارد. ضداسپاسم مجاری گوارشی و برونش‌ها، آنتی‌هیستامین، خلط‌آور، روان‌کنندۀ ترشحات حلقی، آسان‌کنندۀ هضم، مدر، تصفیه‌کننده، خنک‌کننده، تقویت‌کنندۀ غدد فوق‌کلیوی است و به‌طور موضعی خاصیت ضدالتهاب و التیام‌بخش دارد و در استعمال داخلی برای معالجۀ سرفه‌های عصبی، برونشیت و التهاب نای، یبوست، انواع گاستریت، زخم‌های معده و اثناعشر، اسهال خونی، نفخ روده، بلع هوا، اسپاسم روده‌ای و در استعمال خارجی به‌منظور شست‌و‌شوی دهان در گلوسیت و استوماتیت (التهاب عمومی مخاط دهان)، قطرۀ چشم در ورم ملتحمه و التهابات پلک به‌کار می‌رود.
ثعلب نر: غدۀ گیاه مصرف می‌شود. اعتقاد بر آن است که محرک قوای جنسی است. امروزه به‌عنوان سبزی مغذی مانند سیب‌زمینی مصرف می‌شود. در طب گیاهی جاری عموماً برای درمان اسهال و سیستم معدی-روده‌ای حساس و آسیب‌دیده در کودکان به‌کار می‌رود.
جوشاندۀ غدۀ گیاه اثر مفرح و نرم‌کننده دارد و بری درمان سرماخوردگی، اخلاط خونی، رفع تحریکی و التهابی سینه یا دستگاه هضم و همچنین درمان نفریت، ورم مثانه و اسهال‌های ساده به‌کار می‌رود. غده‌های نشاسته‌دار و موسیلاژدار آن یکی از بیشترین غذاهای گیاهی فشرده و کنسروشده است. گیاه را پرورش داده، خشک می‌کنند و به‌عنوان غذای ذخیره آن را نگه‌داری می‌کنند که در ردیف غذاهای مهم و حیاتی دریانوردان محسوب می‌شود و در هندوستان از آن شیرینی تهیه می‌کنند یا به‌صورت خام به‌همراه عسل می‌خورند. از این گیاه نوشابۀ انرژی‌زا و محرک قوای جنسی ثعلب تهیه می‌شود و قبل از پیدایش و شناخت قهوه، به مقدار زیاد فروخته می‌‌شده است. ثعلب مغذی و مقوی و آرام‌بخش است. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.