تمدن ایران از نگاه دیگران

فیثاغورث فیلسوف و ریاضیدان مشهور یونانی که در حدود 2500 سال پیش از این به ایران سفر کرده است، از نظام راهداری و نظم راه‌های این سرزمین سخن به میان آورده است: «... نظم راه‌ها و تاسیس مرکز اسبان در مسافت‌های معین به وسیله کورش، از خستگی ما بسی کاست». این دانشمند نامور یونانی می‌گفت برترین آیین‌ها آیین مغان است. فیثاغورث هنگامی که به ایران‌زمین آمده بود سربه فرزانه ایرانی زرتاس سپرد. فیثاغورث دیری نزد او راز آموخت.
هرودوت در خصوص کاردانی مهندسان ایرانی می‌گوید: خشایارشا اقدامی بزرگ کرد که امروز یونانیان از انجام آن وحشت دارند. وی دماغه کوه آتوس در یونان را شکافت و مسیری برای گذر آب در آن درست کرد که به‌راحتی دو ناو دریایی بزرگ برای عبور از آن می‌توانستند کنار به کنار یکدگیر رد بشوند که این امر را دو مهندس ایرانی به نام‌های بوباروش‌پور مگابازوش و دیگری ارتاکائوش‌پور ارتائوش هدایت می‌کردند.
هیوئن تسیانگ سیاح مشهور چینی که در آغاز قرن هفتم میلادی اوضاع کشورهای غرب آسیا را شرح داده و از ایران، صنعت و هنر آن سخن به میان آورده است. وی می‌گوید: هنرمندان این کشور به خوبی می‌دانند که چگونه پارچه‌های زربفت ابریشمین، پارچه‌های پشمین، فرش‌های گوناگون و مانند آن را ببافند. آنها اسبان و شتران مشهوری دارند. در بازرگانی به فراوانی از سکه نقره استفاده می‌کنند. خط و زبان آنها با دیگر کشورها متفاوت است و در کل وقت خود را صرف ساخت چیزهای هنری می‌کنند. تمام این چیزهای هنری که ایرانیان می‌سازند، در کشورهای همسایه آن‌ها بسیار باارزش است. کالاهای عمدۀ این کشور طلا، نقره، مس، بلور و مروارید نایاب و سنگ‌های گرانبهای دیگر است. صنعت پارچه‌بافی یکی از صنعت‌های مهم ایران است. بنا به گزارش این جهانگرد از دیگر چیزهایی که چین از ایران می‌خرید یکی وسمه معروف ایرانی بود که بهای گزافی بدان می‌دادند و ملکه چین هر سال مقداری برای مصرف شخصی خریداری می‌کرد.
مقدسی جغرافی‌دان عرب که در بیش‌تر سرزمین‌های اسلامی سیاحت کرده، هنگامی که در هزار سال پیش از ایران می‌گذشته‌است، از ویژگی‌های این سرزمین و مردم آن با نکته‌سنجی‌های فراوان یاد می‌کند. وی از امنیت راه‌ها و رونق بازارها و رواج دانش‌ها در شهرهای ایران مثال‌های بسیار می‌زند.
ازجمله جهانگردانی که به دقت در روحیات مردم ایران جست‌وجو کرده‌ است، ابن بطوطه مغربی است که در 700 سال پیش روحیه مردم سرزمین‌های ایرانی را کنکاش کرده‌است. ابن‌ بطوطه‌ در مسیر حرکت‌ خود، بسیاری‌ از نقاط‌ ایران‌ را ندیده‌، ولی‌ از برخی‌ جا‌ها چون‌ هرمز، لارستان‌، شیراز، اصفهان‌ و شوشتر دوبار و از شهرهایی‌ چون‌ تربت‌جام‌، توس‌، مشهد، نیشابور، بسطام‌ دو‌بار گذشته‌‌ است و از رونق و آبادی و تمدن ایران‌زمین به‌ وجد آمده‌ است.
جواهر لعل نهرو از پیشگامان جنبش آزادی‌بخش هند در کتاب نگاهی به تاریخ جهان، ویژگی تمدن ایرانی را، پذیرش اسلام و حفظ خود می‌شمارد. این تمدن چون تمدن‌های عراق، مصر و سوریه تحلیل نرفت و ویژگی‌های خویش را حفظ کرد: ایران نیز به همین قرار مسخرعرب گردید; اما عرب‌ها نتوانستند مردم ایران را به خود شبیه سازند و مانند سوریه یا مصر در خود تحلیل برند. نژاد ایرانی که از شاخه‌های بزرگ و قدیمی آریایی بود، با نژاد سامی عرب‌ها تفاوت بسیار داشت. زبان ایران نیز یک زبان آریایی بود. به این جهت نژادها از هم جدا ماندند و زبان ایرانی هم، همچنان محفوظ ماند. نهرو دلبستگی تمدن ایران به اسلام را زمینه جایگزینی آیین زردشت که در حقیقت آیین مردم ایران بود، می‌داند و آن را این‌گونه به تصویر می‌کشد: اسلام به سرعت در ایران انتشار یافت و جای مذهب زردشتی را گرفت و آیین زردشت سرانجام مجبور شد به هند پناهنده شود. نهرو پذیرش تفکر شیعی از سوی تمدن ایران را از دیگر ویژگی‌های تمدن ایرانی می‌خواند و با اذعان به این‌که اسلام در فعالیت‌های هنری ایران و هند حیاتی تازه دمید، به همکاری‌های اسلام و ایران در بعد هنری اشاره می‌کند و می‌نویسد: هر‌چند ایران شبیه عرب‌ها نشد و در ملیت عربی تحلیل نرفت، تمدن عرب تاثیری فوق‌العاده در آن داشت و اسلام در ایران هم مانند هند حیاتی تازه برای فعالیت‌های هنری ایجاد کرد و هنر عربی هم تحت نفوذ و تاثیر ایرانی واقع شد. آمیختگی «هنر اسلامی با هنر ایرانی» به پیدایش سبکی نوین در دنیای هنر انجامید، سبکی که نمی‌توان، در بررسی سیر تکامل هنر، آن را نادیده گرفت. این سبک در عصر صفویه به اوج شکوفایی دست یافت. نهرو ویژگی‌های آن عصر زرین را چنین ترسیم می‌کند: دوران حکومت صفویان مدت 220 سال از 1502 تا 1722 ادامه یافت. این دوران عصر طلایی هنر ایران نامیده می‌شود. اصفهان پایتخت صفویان از ساختمان‌های باشکوه و زیبا پر بود و یکی از کانون‌های بزرگ هنری گردید که به‌خصوص برای نقاشی‌هایش شهرت داشت. شاه عباس که از 1587 تا 1629 میلادی سلطنت کرد، ممتازترین و معروف‌ترین پادشاه این سلسله بود و یکی از بزرگ‌ترین پادشاهان ایران به‌شمار می‌آید. او از یک طرف مورد حمله ازبک‌ها و از سوی دیگر زیر فشار و هجوم ترک‌های عثمانی بود، اما این دشمنان را از هر دو سو دور راند و یک دولت قوی و نیرومند به وجود‌ آورد و با کشورهای دور‌دست غرب و سایر نقاط روابطی برقرار‌ساخت و به‌خصوص توجه خویش را برای زیبا ساختن پایتختش اصفهان مصروف می‌داشت. نقشه شهر اصفهان که به‌وسیله شاه عباس طرح گردید، «شاهکار ذوق و ظرافت کلاسیک هنری» نامیده‌می شود. ساختمان‌هایی که در آن زمان به‌وجود آمدند نه فقط خودشان زیبا بودند و با کمال ظرافت و زیبایی تزیین می‌شدند، بلکه لطف تناسب و هماهنگی کلی آن‌ها با یکدیگر بر زیبایی‌شان می‌افزود. مسافران و سیاحان اروپایی که در آن زمان به ایران آمده و اصفهان را دیده‌اند، توصیف‌های مفصل و ستایش‌آمیزی از آن نقل می‌کنند. معماری، ادبیات و نقاشی در روی دیوار به‌صورت مینیاتور، قالیبافی، ساختن ظروف چینی ظریف و عالی و کاشی‌سازی در دوران عصر طلایی هنر ایران رونق و شکفتگی بسیار داشت. بعضی از نقاشی‌های دیواری و مینیاتورهای این زمان زیبایی حیرت‌انگیزی دارند. هنرها مرز و حدی نمی‌شناسند و نباید بشناسند و ظاهراً نفوذهای متعدد و گوناگون در به کمال رساندن و پروراندن هنر ایران در قرون شانزدهم و هفدهم اثر داشتند. گفته‌می شود که نفوذ هنر ایتالیایی در ایران آن زمان بسیار نمایان است. اما در هر حال در ماورای تمام این نفوذها همان سنت قدیمی هنر ایران قرار‌ داشت که در مدت 2000 سال ادامه یافته بود. حدود فرهنگ ایرانی هم به خود ایران محدود نمی‌شود فرهنگ ایرانی در مناطق وسیع و پهناوری از ترکیه در غرب و تا هند در شرق گسترده بود. زبان فارسی در دربار امپراتوران مغول هند و به طور کلی در آسیای غربی زبان فرهنگ شمرده می‌شد و مانند زبان فرانسوی در اروپا بود روح قدیمی هنر ایران در ساختمان تاجمحل در شهر «اگره» یک اثر جاویدان به وجود آورده‌است و به همین قرار هنر ایرانی در معماری عثمانی در نواحی دوردست غربی مانند قسطنطنیه اثر گذاشت. در آن‌جا ساختمان‌های بزرگ و زیبایی ساخته‌شد که نفوذ ایرانی را منعکس می‌ساخت.
ایرانیان این برتری را داشتند که تمدن، تجارت و هنرهای آسیا، یا از سرزمین خود آن‌ها به آن‌سو می‌رفت یا بر سر راه خود از خاک آن‌ها می‌گذشت و در این‌ گذار بیشتر این عناصر تمدنی شکلی دگرگونه می‌گرفت. درنتیجه ایران اگر هم زادگاه آن تمدن‌ها، تجارت‌ها و هنرها نبود، در سایه آن مبتکر آنها به‌شمار می‌رفت.
شوپفر جهانگرد، روزنامه‌نگار و دانشمند فرانسوی نیز از هنرمندی ایرانیان این‌گونه یادکرده‌است: هنرمندان ایرانی از چنان قریحه و استعدادی برخوردارند که ساخته‌های آنها، حتی در دوران‌های افول و انحطاط نیز از زیبایی و ظرافت پرشکوهی برخوردار است. زیبایی و ظرافتی که خاص هنرمندان ایرانی است و ابداع و ابتکاری که در انتخاب و ترکیب رنگ‌ها و شکل‌ ساخته‌های خود به‌کار می‌برند، در هیچ‌جا نظیر ندارد.