تشریفات و رسوم پذیرایی در دربارهای صفویه و قاجار رشد چشمگیری کرد. در این دورهها بیش از یکصد و پنجاه مَنصب برای پذیرایی و مهمانپذیری وجود داشت که هر یک در کار خود صالح، معتبر، ماهر و صاحب شعور بودند. این مناصب در کتابهای تذکرهالملوک، القاب و مواجب دوره صفوی، رستم التواریخ و سفرنامههای آن دوره همچون سفرنامه کمپفر، سیاحتنامه شاردن و انبوه منابع و سفرنامههای دوره قاجار ذکر شده است. وجود توضیحات کاملتر در این دوره مطالعه بر روی شیوهها و رسوم پذیرایی در این دربارها را علمیتر نموده است و تصویر گویاتری به خواننده میدهد.
دربار در باغی زیبا با ساختمانهای مجلل، آبهای روان، حوضهای زیبا، فوارههای آبفشان، ساختمانهای بلند، فرشها و پردههای الوان قرار داشت. کارکنان و مهمانان پیوسته در آمدوشد بودند، مراسمهای متعددی در آن رایج بود که بخش زیادی از آنها ویژه پذیرایی از مهمانان بود و بخش ویژه حضور شاه در میان درباریان. به عنوان نمونه در دوره فتحعلیشاه، وی برای حضور در میان درباریان به قدری بر سر و گردن خود طلا میآویخت که زیر بغلهای او را برای بلند شدن میگرفتند درویل، 1387، ص168 ، در دوره ناصرالدین شاه مراسمهای متعددی چون سلام، تحویل سال نو، آتش بازی، نوازندگی، رقص، نمایشهای کمدی، سان، رژه، پذیرایی و ... برگزار میشد. در این دوره مراسمهای جدیدی همچون آشپزان نیز ابداع گردید قاضیها، 1382، ص11-12 مقدمه .
هنگام حضور درباریان در دربار چند پیش خدمت با سینیهای پر از چای و بستنی در حال حرکت بودند. ناهار در دربار به صورت همگانی صرف میشد و کارکنان یک وزارتخانه همه با دست و از یک ظرف برنج میخوردند کلود، 1368، ص28-27 . در هنگام برگزاری جشنها در تهران قالیها را چون چادر بر دیوارها میآویختند سکویل وست، 1376، ص171 ، در این جشنها به سبب وجود روحانیون موسیقی کمتر نواخته میشد سکویل وست، 1376، ص181 .
مجالس رسمی در دربار برای امور متفاوتی همچون بحث در امور مهمه مملکتی، اعطای مشاغل، اعطای خلعت، پذیرش سفرای جدید، بارعام و ... تشکیل میشد. در این مجالس، به هنگام صرف غذا، انواع سازها به صدا در میآمد، گاه رقاصان، بندبازان، کشتیگیران، دلقکها و هنرمندان به نمایش میپرداختند تا جایی که گاه قسمت اعظم وقت صرف تشریفات، بازی، نمایش و غذا خوردن میشد کمپفر، 1363، ص33-35 . پذیرایی از مهمانان و تشریفات مرتبط با آنها بنا به موقعیت متفاوت بود و از رسوم خاصی تبعیت مینمود. این مجالس پر هزینه کمپفر، 1363، ص36 و اولئاریوس، 1369: 607 هر چند از نظر ایرانیان جالب و لازم بود اما از نگاه اروپائیان پیچیده، وقتگیر، کسلکننده، آزار دهنده غیرقابل تحمل و رنجآور بود دلاواله، 1370، ص24 و شیل، 1362، ص29 و به گفته دوسرسی چشم پوشی از آن غیرممکن دوسرسی، 1390، ص141 . البته نباید فراموش کرد که این آداب پیچیده و خستهکننده به منظور رعایت ادب و حرمت ایرانیان و خارجیان طراحی شده بود لندور، 1366، ص218 .
مجالس رسمی در دوره صفوی و قاجار با حضورصاحب منصبان کشوری و لشکری مانند ناظر بیوتات، واقعه نویس، دیوان بیگی، ایشیک آقاسی باشی، مهتر، حکیمها، منجمین، مهماندارباشی، مستوفیان، میرشکارباشی، میرآخورباشی، میرآب، داروغه پایتخت، صحبت یساول باشی، شاه بندر، ملک التجار، محتسب پایتخت، معمارباشی، ناظر دواب، جارچی باشی، چالشچی باشی تشکیل میگردید کمپفر، 1363، ص37 .
در این مجالس صاحبمنصبانی به کار پذیرایی مشغول بودند مانند: خوانسالار (مسئول گستردن و برچیدن سفره شاردن، 1374، ج3، ص1218، ناظر بر تهیه غذای شاه و وسایل غذا در مهمانیها، چشنده و تستکننده غذای شاه، ارائهکننده غذا به شاه ، شربتدارباشی رئیس شربتخانه برای تهیه شربت ، مسئول یغورتخانه تهیه ماست، مسئول چورکخانه تهیه نان و شیرمال ، یمیشچیباشی تهیه میوه و سبزی برای مطبخ سلطنتی ، ترشیچیباشی، حلواچیباشی، شیرهچیباشی ناظر بر انبار و نگهداری شرابهای شیراز و گرجستان ، آبدارخانه نظارت بر آب مصرفی دربار و مهمانان، قهوهچیباشی تهیه، نگهداری و برشته کردن قهوههای دربار ، آشپزان تهیه غذا ، توشمالباشی مهتر و ناظر مطبخها (آصف، 148، ص100-101 و شاردن، 1374، ج3، ص1217)، پرهیزخانه تهیه دارو، غذا و شربت برای بیماران، قناد (اولئاریوس، 1369، ص750 و کمپفر، 1363، ص148-143و273، سانسون، 1346، ص51و79).
برخی از قسمتهای دربار و صاحب منصبان آنها نیز به آسایش میهمانان و تدارکات آنها رسیدگی میکردند مانند: ادندارباشی یا ادنجیباشی (ناظر بر تهیه هیزم)، مشعلدارباشی (مسئول مراقبت روشن نگه داشتن همه شمعها، فانوسها و چراغهای داخل و خارج کاخ، ناظر اماکن فساد و خانههای روسپیان) (شاردن، 1374، ج3، ص1226)، چراغخانه، سفرهخانه (نظارت بر سفره، دستمال سفره، رومیزیها)، چینیخانه، فرشخانه، کپچخانه (تهیه لباس، خلعت و پوشاک شاه، درباریان و سفراء)، کجاوهخانه، زیندارباشی (مسئول زین و برگ آسبها، نظارت بر زینخانه یا سراجیخانه)، ستورخانه (تهیه، نگهداری، قشو کردن اسبها، استرها، شتران و ...)، نقارهخانه (تهیه ساز و سرودن نقاره در طلوع و غروب آفتاب و اعیاد). این گروه با سرعت و دقت فراوان به کار سفره و پذیرایی مشغول بودند و پیش غذا، غذا، شربتها و میوهها و سپس قهوه، چای و قلیان را سرو مینمودند و لگن و آب برای شستشوی دستها میآوردند (کمپفر، 1363، ص 154-148و273).
همچنین بنا به گزارش کمپفر در دربار شاهان دوره صفوی تاسیساتی همچون حاویجخانه =انبارها ، شربتخانه زیر نظر شربتدار باشی ، یغورتخانه، چرکخانه نان و نان شیرمال ، یمیشهانه =میوهخانه (زیر نظر یمیشچی باشی)، شیرهخانه، آبدارخانه، قهوهخانه، مطبخ، عطارخانه، قصابخانه، چراغخانه، مشعلخانه، سفرهخانه (محل نگهداری دستمال و سفرههای دربار)، چینیخانه، فرشخانه، کپچاچخانه محل نگهداری لباسهایی که از طرف شاه رای هدیه در نظر گرفته شده = خلعتها ، کجاوهخانه، زینخانه، و ... به امور مرتبط با پذیرایی مهمانان میپرداختند (کمپفر، 1363، ص146 تا 150) .
در زیر برخی از رسوم و برخی از صاحب منصبان فعال در هر رسم و به ویژه صاحبمنصبان و رسوم مرتبط با سفر و پذیرایی ارائه خواهد شد:
یکی از مراسمهای حساس سیاسی در این دوره مراسم جانشینی و تاجگذاری شاه بود که اغلب به دست با کفایتترین شخصیتهای دربار انجام میشد. این شخص باید لیاقت خود را به اثبات رسانده بود تا به این مهم دست یابد. به عنوان نمونه در دوره شاه صفی، تفنگچیلرآقاسی که در سفارت اورنگزیب (شاه هند) هوش و زیرکی بسیار نموده بود برای ارسال خبر پادشاه شدن شاه صفی به اصفهان رفت، او شاه را در فضایی محصور شسته، لباس شایسته پوشاند و در انتهای تالار بر کرسی نشاند در حالی که در دو سوی تالار حدود دویست تن از درباریان صف کشیده بودند (کمپفر، 1363، ص44و47).
هنگام تاجگذاری شاهان صفوی؛ صدر یا شیخ الاسلام تاج را بر سر شاه میگذاشتند و برای دوام و بقاء کار وی دعا مینمودند (کمپفر، 1363، ص47). در همین زمان دیگر روحانیون در مساجد به تلاوت قرآن میپرداختند. در طول مراسم نواختن شیپور و طبل که گاه تا چند روز ادامه داشت مرسوم بود (کرویس، 1380، ص90 وکمپفر، 1363، ص49). در همان شب سکههای طلا و نقره زده میشد تا فردا بین مدعوین و اعیان تقسیم گردد. در زمان شاه صفی نوازندگان موظف بودند به تعداد سالهای عمر شاه بنوازند. این گروه مشتمل بر 40 تن از نوازندگان شیپور بودند که محل استقرارشان «طبل خانه» سلطنتی بود. روز پس از تاجگذاری شاه بر اسب نشسته و از قصر خارج شد تا خود را به مردم نشان دهد. در این حال قورچیان =محافظین مخصوص شاه ، درباریان، بزرگان، اعیان و دولتیان برجسته در التزام رکاب وی بودند (کمپفر، 1363، ص31و49و51).
کتابهای مرتبط
سفر و مهمانپذیری و مهماننوازی
125,000 تومانوزن | 0.5 کیلوگرم |
---|---|
نام مولف |
علیرضا کریم زاده |
شابک |
9786007127551 |
تعداد صفحه |
192 |
سال انتشار |
1394 |
نوبت چاپ |
اول |
قطع کتاب |
وزیری |
نوع جلد |
شومیز |