انقراض یا وحشت نبودن!

شروع این فصل را با این عنوان آغاز کردیم دلیل دارد! با شنیدن کلمۀ انقراض موجودات زنده، تصویری ذهنی از جامعه یا مجموعه‌ای از موجودات زنده برای ما به وجود می‌آید، که دیگر بین ما نیستند و چه بسا این همان تخیل و تصور ما از گذشته‌ای است که در فیلم‌ها و یا عکس‌های یادگاری سال‌های نه چندان دور به ما نشان داده شده است. آشناترین این تصاویر، از موجودات زنده دایناسورها با محیط زیستی زیبا و در عین حال وحشتناک و شگفت‌انگیز است که اکنون به‌طور ملموس تنها فسیلی از آنها برای ما باقی مانده است. با پیشرفت دانش و تکنولوژی این موجودات زنده و محیط زیستشان بازسازی تصویری شدند و دیدن آنها تنها از این طریق و نزدیک به یقین میسر شده است. جالب است، بدانید که انقراض حدود 65 تا 70 میلیون سال قبل، تنها یکی از پنج انقراضی است که تا آن زمان اتفاق افتاده بوده است. به نظر می‌رسد تاکنون پنج بار به شکلی وسیع در جهان انقراض گونه‌ها رخ داده است و میلیون‌ها گونه از صحنۀ طبیعت با نقش‌ها و نیچ‌های متفاوت از این نمایش بیرون رفته‌اند. عمدۀ انقراض و نابودی گونه‎ها دستخوش اثرات طبیعت بوده است و جبر محیط و اثرات قهری طبیعت خود به کنترل و حذف جمعیت‎های عظیم از موجودات زنده منتهی شده است.
ولی انقراض ششمی نیز در جریان است که سیر و سرعت حرکتی آن به کمک انسان امروزی با تاراج و از بین بردن طبیعت برای دستیابی به منافع مادی و اقتصادی نسبت به انقراض‌های گذشته رو به افزایش است. براساس پیش‎بینی‌های انجام‌شده تاکنون میلیون‌ها گونه منقرض شده‌اند و روزانه هزاران گونه بدون اینکه حتی شناخته شده باشند از صحنۀ طبیعت حذف می‌شوند. به گزارش صندوق جهانی طبیعت (WWF) در سال 2018 با عنوان گزارش سیارۀ حیات درخصوص وضعیت محیط زیست جهانی آمده است که با توجه به تأثیر انسان بر جنگل‌ها، اقیانوس‌ها، آب‌وهوا و تنوع زیستی از سال 1970 تاکنون به‌طور متوسط 60 درصد از پستانداران، خزندگان و ماهی‌ها، دوزیستان و پرندگان از بین رفته‌اند و 20 درصد جنگل‌های آمازون در طی 50 سال اخیر و 50 درصد از ذخایر مرجانی در 30 سال گذشته نابود شده‌اند. براساس گزارش (IUCN) 26500 گونۀ جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض قرار دارند. این مقدار بیش از 27% گونه‎های کرۀ زمین را شامل می‌شود.
انقراض جانوران بزرگ نیز توسط انسان در بعد از عصر یخبندان در اواخرآن دوره رخ داده است. این جانوران بزرگ و عظیم که شامل پستانداران و پرندگان نیز بوده، به‌دلیل افزایش توانایی انسان در شکار به‌واسطۀ ساخت ابزار انقراضشان میسر شده است. چراکه عمدۀ این جانوران، نیازهای انسان آن دوره را به‌واسطۀ تأمین غذا و پوست و سایر ابزار فراهم می‌کرده‌اند. البته در این مرحله از انقراض تنها انسان عامل نبوده است بلکه تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی نیز در این عامل تأثیرگذار بوده است. با افزایش دانش و تکنولوژی درخصوص اهمیت گونه‎ها و موجودات زنده درمجموع، حفاظت از گونه‌ها اهمیت بیشتری می‌یابد. کاربردها و نقش گیاهان و جانوران و بسیاری از میکروارگانیسم‌ها در درمان بیماری‌ها، کاربری‌های صنعتی و حفظ اقلیم و ثبات شرایط زیستی به اثبات رسیده است. مهم‌تر اینکه یکی از اهداف این روند انقراض خود انسان یا جنس «Homo» است. انسان‌ها مجموعه‌ای از گونه‌های مختلف بوده‌اند که در گذشته به آنها اشاره شده است، که اکنون تنها فقط یک گونه از آنها باقی مانده است و آن هم انسان امروزی است! مابقی انسان‌ها تا چند ده هزار سال پیش مهمان زمین بودند و اکنون تنها ژن‎هایی از آنها در بدن انسان‌های امروزی به یادگار مانده است. این نابودی با تمام سعی و تلاش در زمینه افزایش دانش و تکنولوژی رو به جلو در حرکت است. اینکه پس از انسان هموساپینس کدام گونۀ انسان با چه خصوصیاتی بر روی زمین حکمفرما خواهد بود را نمی‌دانیم!؟ اما هرچه هست انقراض داستانی ادامه‌دار است.
در دنیای امروز انسان به‌دلیل استفادۀ بی‌رویه از منابع طبیعی و نابودی موجودات زنده و تغییرات ژنتیکی در ماهیت آنها تنها برای بهره‌برداری خود به کمک قهر طبیعت آمده است. عمدۀ فعالیت انسان بر روی این زیست‌کره در جهت انقراض خود و سایر موجودات زنده است. تصویر زیر نمونه‌ای از مشکلات و بحران‌هایی که خود انسان در طول دو یا سه قرن اخیر برای خود ایجاد کرده است را نشان می‌دهد و به این ترتیب به زمین که زیستگاه تمام‌عیار انسان است آسیب می‌رساند.
افزایش جمعیت و به تبع آن توسعۀ بی‌رویه و بدون توجه به توسعۀ پایدار، به‌دلیل تأمین نیازهای اقتصادی و زیستگاهی و اجتماعی انسان، منجر به اثرات زنجیروار بر نحوۀ زیست انسان و موجودات زندۀ دیگر شده است. گرم شدن زمین به‌دلیل تولید گازهای گلخانه‌ای و افزایش اثر اشعه‌های کیهانی پیامد تأثیر گازهای تولیدشدۀ نامتعارف ناشی از فعالیت‌های صنعتی و استخراج منابعی چون نفت و گاز و درنتیجه تولید سوخت‌های فسیلی بر اتمسفر است. اشغال سرزمین‌های طبیعی برای ساخت و ساز کارخانه و شهرهای انسانی و پیامدهای دفع فاضلاب و پسماند، و توسعۀ راه‌سازی منجر به تکه‌تکه شدن زیستگاه‌ها و نابودی جایگاه زیستی تنوع موجودات زنده از نظر مکانی و زمانی شده است و به‌دنبال آن از دست رفتن بخش عظیمی از تنوع زیستی را به‌دنبال داشته است. کاهش منابع غذایی طبیعی دریایی به‌ویژه ماهیان با صید بی‌رویه و از بین رفتن جنگل‌ها و نابودی حیات‌وحش نتیجۀ کاهش شدید در تنوع زیستی است.

به‌دنبال آن افزایش میزان مصرف آب شیرین برای امور کشاورزی و ایجاد سدهای ناسازگار با کارکرد طبیعت و به‌ویژه تغییر اقلیم و خشکسالی ناشی از اثرات نامطلوب بر اتمسفر با توجه به اینکه تنها یک درصد از آب‌های جهان قابل شرب است، وضعیت آب را به حد بحرانی رسانده است. تولید سموم و آلاینده‎های نامانوس با طبیعت که به‌صورت پسماند، زباله یا مواد شیمیایی انسان‌ساز به‌واسطۀ فعالیت‌های صنعتی سلامت جامعۀ انسانی و بسیاری از گونه‌ها را به خطر انداخته و روند تولیدمثل و متابولیسم، تنوع و گوناگونی ارتباطات اثرات نامطلوب گذاشته است. یک نگاه ساده به چرخۀ آب در طبیعت و توجه به قابلیت‎های این مادۀ شیمیایی در انحلال و انتقال و درنتیجه انتشار و توزیع آلاینده‌ها و سموم را برای ما روشن خواهد کرد. تولید باران‎های اسیدی و فرسایش خاک و نابودی جنگل‌ها و زمین‌های کشاورزی و جریان فاضلاب‌های منتهی به دریاها گستردگی این آلودگی را نشان می‌دهد. این مثال‌ها نمونه‌ای از خروار اثراتی است که بقای بشر را به همراه سایر موجودات به خطر انداخته است. بدتر از این نتیجۀ کلی این فرایندهای زنجیری، بروز بیماری واگیر و نوظهور، روان‌پریشی، جرم و جنایت، جنگ و فقر و نابرابری اجتماعی و اقتصادی و بسیاری موارد دیگر است. به‌طور کل باید گفت مشکلات محیط زیستی با دو فاکتور مهم پیوند خورده است:

1.  افزایش جمعیت انسان‌ها
2. عادات مصرفی!

از طرفی دنیای امروز از دو جهت دیگر نیز به‌واسطۀ رشد جمعیت انسانی و عادات مصرفی در حرکت به‌سوی تخریب محیط زیست است. تفاوت در جهان به‌واسطۀ داشتن و نداشتن و تقاضای سیری‌ناپذیر جوامع امروز را به دو مجموعۀ فقیر و غنی تقسیم کرده است. جهانی فقیر و توسعه‌نیافته و نیازمند توسعه، به‌عبارتی غیرصنعتی و عقب نگه داشته شده که به‌دلیل نیاز اقدام به تخریب و تاراج بی‌رویه منابع خود می‌کند و دیگر جهانی ثروتمند و غنی که بازهم به‌دلیل سودجویی و ثروت‌اندوزی بیشتر به این تاراج و تخریب در کشورهای توسعه‌نیافته دامن می‌زند و خود نیز از آن بهره می‌برد.