اسطوره در سرزمين‌های اسلامی- عربی

قدمت اسطوره‌ها به ميزان نياز انسان به آن‌ها استوار است، نه بر حقيقت خودشان، بنابراين اسطوره‌ها باتوجه‌به نيازهای انسان شواهدی خواهند بود، كه مسائل جوامع سازنده و احضاركنندۀ خود را آشكار می‌سازند و در اين مسير تاريخ، اخلاق و طبيعت بسترهايی هستند كه فهم اسطوره‌ها را برای ما آسان‌تر می‌سازند. تحقيقات اسطوره‌شناسان نشان می‌دهد كه انديشه‌های اسطوره‌ای در جهان عرب و اسلام بسيار اندک است و به‌زحمت می‌توان با تلاش و جستجو نوشته‌هايی عالمانه در اين زمينه سراغ گرفت و ردپای جهان اساطير را در سرزمين‌های اسلامی- عربی بازشناسی و معرفی كرد.
هرچند اسناد و مدارک ادبی موجود و مربوط به تاريخ كهن جزيره‌العرب نشان می‌دهد كه تقريباً روايات اساطيری قابل‌توجهی وجود ندارد، اما باتوجه‌به جايگاه مهم اساطير در اديان به‌اصطلاح بدوی بعيد به نظر می‌رسد كه اعراب حجاز پيش از اسلام، كاملاً فاقد اين نوع انديشۀ آشكار جهانی بوده باشند. برای شناخت جهان اساطيری اعراب بايد دو موضوع را در نظر داشت، يکی اصول و پايه‌های انديشۀ اساطيری آن‌ها و ديگری مفاهيم خاص كويرنشينان، چراكه توجه به شيوه‌های زيستی و محيط جغرافيايی نقش مهمی در شكل‌گيری اساطير ايفا می‌كند.

فرضيه‌های مطرح‌شده دربارۀ جهان اساطير عرب

برخي پژوهشگران ازجمله ژوزف شلهود و «آلفرد گويی لومه» معتقدند علاقۀ وافر اعراب به غايت عملی، سبب شده است تا آن‌ها به تفكر صرف نظری علاقه‌ای از خود نشان ندهند و بدين‌جهت فاقد تخيل خلاق برای ساخت و پرداخت اساطير بوده‌اند. در تبيين اين نظريه می‌توان گفت كه اگرچه زندگی در كوير و چادرنشينی می‌تواند حواس اعراب را از نظربازی محض متافيزيكی دور كند و توجه آنها را به جنبه‌های عملی زندگی متمركز سازد، با پذيرش اين فرضيه نمی‌توان اشعار اعراب پيش از اسلام را به‌آسانی توجيه كرد، چراكه شعر نتيجۀ تخيل خلاق بشر است، اگرچه در اشعار حماسی اعراب كه بيشترين نوع از انواع شعر در ادبيات عرب است، چيزي اعجاب‌انگيزتر از انسان و كارهاي انسانی وجود ندارد، اما می‌توان ردپای كارهايی شگرف از پهلوانيی چهره‌های نيمه‌افسانه‌ای را در آن‌ها مشاهده نمود. همچنين اگر فقدان روايت‌های اساطيری نزد اعراب بيابانگرد را صرفاً نتيجۀ حيات و معاش خشن و سخت كويرنشينان دانست، نمی‌توان حضور برخی از بت‌های مشهور اعراب همچون «لات»، «عزی» و «منات» را ناديده گرفت.

اسطوره‌هاي جهان عرب قبل از اسلام

اسطوره‌هاي عرب گاهی فاقد هدفی خاص بوده و بيشتر شبيه به گزارشی از ساختارهايی نابودشده هستند، بااين‌حال مهم‌ترين اهداف اسطوره‌های جهان عرب را می‌توان در توجيه پديده‌های طبيعت، شرح انگيزه‌های برگزاری مراسم آيينی و بازنمايی اصل و ريشۀ بعضی نهادهای دينی بيان كرد، كه شخصيت اسطوره‌ای آن‌ها عموماً انسانی سواركار، دلير و بی‌باک است و نقش قهرمانی تمدن‌آفرين را بازی می‌كند. در اين بين اگر ماجراها، حوادث و سوانح انسانی به جهان ستارگان منتقل و منسوب شود، آن را اسطورۀ كيهانی می‌نامند.
شخصيت‌های اين روايت‌ها، انسان‌ها هستند و در برخي از آن‌ها تلاش شده است تا حركت دسته‌هايی از ستارگان، در پرتو فضايی مشابه با اوضاع و احوال زندگی روزمره توجيه شوند و در برخی ديگر نيز چهره‌هايی كمابيش تاريخی تصوير شده‌اند و اينگونه روايات به ساختارهای اجتماعی بسيار كهن اشاره دارند. توفيق فهد معتقد است «دين و غيب‌شناسی در جوامع بدوی يا اندكی پيشرفته، اگر عين هم نباشند، جدايی‌ناپذيرند.

اسطوره در قرآن و جهان اسلام

دين اسلام همچون ساير اديان الهی، قصه‌ها و داستان‌هايی را كه مؤمنان به حقانيت و راستی و درستی آن‌ها ايمان قلبی دارند، پرورانده و رواج داده است، گرچه ممكن است هركس به‌اندازۀ درك و فهم و البته درجۀ ايمانش، آن‌ها را به‌گونه‌ای خاص و متفاوت با عرف مشترک و قابل قبول عموم مردم تفسير كند، بااين‌حال «هر دين (يهود، مسيحی، اسلام) حاوی مجموعه‌ای از نمادها و نشانه‌هاست كه درنهايت قابل قياس با يكديگرند و به حيات دينی پيروان آن اديان، جهت و معنی می‌بخشند. اما درواقع مردم، خود، مسئول تفسير و كاربست دين خويش‌اند و اديان، مستقيماً زندگی آنان را تعيّن نمی‌بخشند، چنانكه تورات عبرانی و كتاب عهد جديد و قرآن، مضامين مشتركی دارند كه به گونه‌های مختلف تفسير می‌شوند». برخی معتقدند اين مضامين يا قصه‌ها را كه از منظر مؤمنان راست و درست و رمزی نيز هستند، می‌توان اسطوره ناميد، مانند اسطورۀ آدم و حوا، اسطورۀ بهشت و دوزخ، اسطورۀ معاد و... . البته آن‌ها اين اعتقاد را نظری در تخفيف دين و در حكم اهانت به ديانت اديان نمی‌دانند. در اين بين قدر مسّلم اين است كه براساس متن مقدس دين اسلام (آيه‌های قرآن) اساطير به‌طور‌كلی مطرود بوده و حقيقت ندارند، درواقع اساطير، افسانه‌های پيشينيان معرفی شده‌اند و هيچ سنخيتی با قصه‌ها و داستان‌های بيان‌شده در قرآن و همچنين با جهان‌های مطرح‌شده و موجودات مجرد و روحانی نامبرده در آن ندارند. به بيان ديگر قرآن، از اساطير به وجه مثبت ياد نمی‌كند و به‌جاي آن قصه‌هايی را نقل می‌كند كه تماماً حقيقی هستند و سراسر حكمت‌اند، هرچند برخی از آنها ظاهراً همان حال و هوای اساطيری را در ذهن متبادر می‌كنند. خداوند متعال در قرآن به رسول اكرم (ص) می‌فرمايد: «بعضی از آن‌ها (مشركان، كسانی كه ايمان نياورده‌اند) به سخن تو گوش می‌دهند، ولی ما بر دل‌هايشان پرده افكنده‌ايم تا آن را درنيابند و گوش‌هايشان را سنگين كرده‌ايم و هر معجزه‌ای را بنگرند، بدان ايمان نمی‌آورند و چون نزد تو آيند، با تو به مجادله پردازند. كافران می‌گويند كه اين‌ها چيزی جز اساطير پيشينيان (اساطيرالاولين) نيست». برای ادامه، کتاب را بخوانید.