ارزیابی چرخه عمر و پیامدهای آن

ارزیابی چرخه عمر ابزار مناسبی برای کمک به رکن زیست‌محیطی پایداری است. طبق تعریف سازمان بین‌المللی استاندارد در سری 14.040، ارزیابی چرخه عمر ابزاری برای تعیین مقدار مصرف منبع چرخه عمر و سهم اثرات زیست‌محیطی یک محصول یا خدمت است (1). ارزیابی چرخه عمر می‌تواند بر روی محصولات، فرآیندها و حتی سیستم‌های بزرگ پیاده‌سازی گردد. برای ارزیابی چرخه عمر محصولات، تعداد ورودی‌ها و خروجی‌ها روی چرخه عمر محصولات، مشخص شده و سپس به تاثیرات زیست‌محیطی تبدیل می‌شوند. اثرات زیست‌محیطی می‌توانند بر پایه عوامل تبدیل آلایندگی که توسط برای مثال، هیئت تغییرات اقلیمی میان دولتی ارائه شده‌اند، محاسبه گردند. چرخه عمر، بطور کلی شامل بدست آوردن مواد خام، تولید، استفاده و مراحل پایان عمر محصول یا خدمت است. ارزیابی چرخه عمر، همانطور که در تصویر 1-2 نشان داده شده است، ممکن است فرآیندی از تولد تا پایان عمر، تولد تا تولید و ورود به چرخه، و تولد تا تولد مجدد (محصول یا خدمت) باشد (4).

یک طرح تولد تا مرگ، شامل تمام مراحل چرخه عمر؛ طرح تولد تا ورود به تولید، شامل مراحل تهیه مواد خام و تولید و طرح پایان عمر تا مرگ مجدد محصول شامل تمام مراحل چرخه عمر بوده و پسماند‌های تولید شده نیز دوباره در چرخه وارد شده و به عنوان مواد خام در مرحله تولید مورد استفاده قرار خواهند گرفت.
ارزیابی چرخه عمر بر اساس سازمان جهانی استاندارد شامل چهار مرحله اصلی می‌شود که عبارتند از

(1) هدف و تعریف دامنه،

(2) تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر،

(3) ارزیابی اثرات چرخه عمر و

(4) تفسیر نتایج. تکرار میان مراحل، رایج است؛ مثلاً همانطور که در شکل 2-2 نشان داده شده است، اگر محصولات و یا ورودی‌های بیشتری به مرز‌ها و چارچوب‌های سیستم که در مرحله هدف و تعریف دامنه مشخص شده‌اند اضافه شود، ممکن است موجودی اضافه لازم شود. سازوکارهای رسمی گزارش‌دهی سازمان جهانی استاندارد‌سازی برای رویکردهای چرخه عمر، اظهارات محصولات زیست‌محیطی نامیده می‌شوند و توسط ISO 14025 تعریف شده‌اند. قوانین دسته‌بندی محصولات، اسنادی هستند که قوانین، الزامات و دستورالعمل‌هایی را برای توسعه رویکرد‌های توسعه محصول و اظهارات محصولات زیست‌محیطی برای محصولات خاص ارائه می‌دهند؛ آنها به اطمینان از قابل مقایسه بودن و شفافیت رویکردهای چرخه عمر کمک می‌کنند.

1-2-2 هدف و تعریف دامنه

این مرحله، اهداف، حدود سیستم و واحد عملکردی ارزیابی چرخه عمر را تعیین و شناسایی می‌کند. تحلیل و بررسی می‌تواند یک فرآیند ارزیابی چرخه عمر (که فقط یک محصول یا خدمت ارزیابی می‌شود) بوده و یا یک ارزیابی قیاسی (که بیش از یک محصول یا خدمت با هم مقایسه می‌شوند) باشد. حدود سیستم، فرآیندها، ورودی‌ها (منابعی که مورد نیاز هستند یا مصرف می‌شوند)، و خروجی‌های (انتشارات و پسماند‌های تولید شده) موجود در مطالعه را تعریف می‌کند.

نمونه‌هایی از فرآیند‌های موجود در سیستم گردشگری شامل: حمل و نقل به و از مقصد، اقامت، رستوران و سایر تامین‌کنندگان برای مشاغل در مقصد می‌شود. برای اندازه‌گیری کمّی و مقایسه عادلانه کارایی محصولات یا خدمات در ارتباط با ورودی‌ها و خروجی هایشان از یک واحد عملکردی استفاده می‌شود.

نمونه‌هایی از واحد‌های عملکردی برای خدمات گردشگری عبارتند از: هر گردشگر در هر شب، به ازای هر سفر، یا به ازای هر وعده غذایی. این مرحله از ارزیابی چرخه عمر در تهیه لیستی از موجودی‌هایی که باید گردآوری شوند، به شما کمک می‌کند. برای یک فرآیند با بیش از یک محصول، یک محصول اصلی و محصولات همراه باید شناسایی شوند؛ بنابراین می‌توان ورودی‌ها و تاثیرات سیستم را مثلا بر اساس مبنای توده‌ای یا اقتصادی تخصیص داد.

2-2-2 موجودی چرخه عمر

از آنجایی که کیفیت نتایج ارزیابی چرخه عمر عمدتا به کیفیت تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر وابسته است، این تجزیه و تحلیل یک گام بسیار حیاتی می‌باشد. تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر، بطور کلی یک مرحله وقت‌گیر است؛ به خصوص اگر فرآیندی که شما در حال بررسی آن هستید، جدید و یا نا متعارف باشد و هیچ داده یا بانک اطلاعاتی برای فرآیند در دسترس نباشد. داده‌های موجودی را می‌توان از منابع مختلف؛ اولیه (مانند آزمایش و پرسشنامه) و یا ثانویه (مانند ادبیات، گزارش‌های دولت‌ها و شرکت‌ها، اختراعات ثبت شده و بانک‌های اطلاعاتی چرخه عمر) گردآوری کرد.

نمونه‌های بانک‌های اطلاعاتی چرخه عمر عبارتند از: اکوینونت، ای‌تی‌اچ- ای‌اس‌یو، آیدمَت، فرانکلین و یواس‌ال‌سی‌آی (5-9). موجودی‌ها بر اساس فرآیندهای مشخص شده در حدود سیستم به منظور دستیابی به هدف تعریف شده در مرحله تعریف هدف و دامنه جمع‌آوری می‌شوند. پایگاه‌های متعدد داده چرخه عمر، مثلا توسط موسسات دانشگاهی، بخشهای دولتی و شرکتهای مشاوره ارائه می‌شوند.
اکوینونت این پایگاه داده توسط مرکز سوئیس برای موجودیهای چرخه عمر تهیه شده است. این پایگاه داده شامل 4000 مجموعه داده از بانک‌های اطلاعاتی مختلف تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر است. این پایگاه داده شامل محصولات و خدمات مربوط به انرژی، حمل و نقل، مصالح ساختمانی، مواد شیمیایی، خمیر کاغذ و کاغذ، تصفیه پسماند، و کشاورزی است که عمدتا تحت شرایط سوئیس و اروپای غربی بررسی می‌شود.
یو اس‌ال‌سی این پایگاه داده بر اساس بانک اطلاعاتی ورودی-خروجی ایالات متحده ساخته شده است که از داده‌های تقریبا 500 *500 بخش صنعتی از سال 1998 تشکیل شده است. این ماتریس سپس به یک ماتریس بزرگ زیست‌محیطی از چندین منابع اطلاعاتی زیست محیطی مانند داده‌های انتشار سموم 98، داده‌های برنامه‌ریزی و استاندارد‌های کیفیت هوای ایالات متحده، و داده‌های مدیریت اطلاعات انرژی وزارت نیروی ایالات متحده متصل شد. سپس تاثیر شرکت‌های کوچک و متوسط و منایع غیر‌نقطه‌ای مانند حمل و نقل به ماتریس مربوط به محیط‌زیست اضافه شده‌اند.
خدمات گردشگری مانند مراکز اقامتی، رستوران‌ها یا حمل و نقل و شرکت‌ها می‌توانند خودشان جدول موجودی بسازند. موجودی‌هایی مانند آب و انرژی (بنزین، گازوئیل یا برق) را می‌توان از کنتور آب و کنتور برق یک اتاق هتل، یا کیلومتر شمار و {شاخص} بازدهی سوخت یک خودرو کنترل کرده و گردآوری کرد. سایر اطلاعات و داده‌های مورد نیاز برای محاسبه کل میزان مصرف یک منبع در طول چرخه عمرش گنجانده شده است. برخی مطالعات ارزیابی چرخه عمر در این مرحله، فرآیند تجزیه و تحلیل را به پایان می‌رسانند و ردپای آب، انرژی یا کربن را بدست می‌آورند. در طول چرخه عمر یک خدمت گردشگری در نظر گرفته شده، فرآیند عمده مصرف منابع، واضح و آشکار است؛ بنابراین، شرکت‌ها می‌توانند در مورد کاهش مصرف منابع وارد عمل شوند.

3-2-2 ارزیابی تاثیر چرخه عمر

مرحله ارزیابی تاثیر چرخه عمر جایی است که داده‌ی تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر، تبدیل شده و در قالب اثرات زیست‌محیطی قابل درک و قابل اندازه‌گیری مانند: گرمایش جهانی، هوپرورش، اسیدی شدن، تخریب لایه اوزون و تشکیل دود نمایان می‌شود. سه مرحله در انجام ارزیابی تاثیر چرخه عمر عبارتند از: تعریف گروه تاثیر، طبقه بندی و تعیین مشخصات. نمونه‌هایی از ابزار ارزیابی تاثیر چرخه عمر به عنوان مثال عبارتند از: سی‌ام‌ال 2001، شاخص زیست‌محیطی 99، ای‌دی‌آی‌پی 2003، ایمپکت 2002+، و تی‌آرسی‌آی (ابزاری برای کاهش و ارزیابی مواد شیمیایی و سایر اثرات زیست‌محیطی).
تی‌آرسی‌آی یکی از رایج‌ترین ابزار‌های ارزیابی تاثیر چرخه عمر در ایالات متحده است که توسط وزارت نیروی ایالات متحده ویژه‌ی ایالات متحده توسعه داده شده است. این ابزار، ده گروه تاثیرات محیطی را ارائه می‌کند که عبارتند از: کاهش {سطح} لایه اوزون، گرمایش جهانی، دود، اسیدی شدن، هوپرورش، {تاثیرات} سرطان زا، {تاثیرات} غیر‌سرطان زا، اثرات تنفسی، سمی کردن محیط‌زیست و پتانسیل‌های تخلیه سوخت‌های فسیلی. هر اثر تی‌آرسی‌آی برای جلوگیری از تخمن زدن یا پیش بینی در ارزیابی تاثیر چرخه عمر بر اساس یک نقطه میانی محاسبه می‌شود؛ در حالی که هنوز می‌تواند عوامل استرس زا و اثرات آلاینده‌ها را منعکس کند (10، 11). خصوصیات نقطه میانی {در واحدی} معادل کیلوگرم از یک واحد مرجع ارائه می‌شود؛ مثلاً کلوروفلوئوروکربن-11 (CFC-11) یک ماده مرجع برای کاهش پتانسیل ازن، نیتروژن برای پتانسیل هوپرورش و دی اکسید کربن برای پتانسیل گرمایش جهانی است. لازم به ذکر است که روش‌های مختلف ارزیابی تاثیر چرخه عمر، از ماده مرجع مختلفی استفاده می‌کنند که از این رو، منجر به واحد‌ها و مقادیر مختلف می‌گردد. گروه‌های تاثیر نقطه میانی می‌توانند به یک یا چند گروه آسیب یا نقطه پایانی اختصاص داده شوند. ابزار ارزیابی تاثیر چرخه عمر ایمپکت 2002+، گروه‌های تاثیر نقطه میانی را به چهار گروه آسیب نقطه پایانی (شامل سلامت انسان، کیفیت اکوسیستم، تغییرات اقلیمی، و منابع) اختصاص می‌دهد؛ که به گروه‌های تاثیر مختلف اجازه می‌دهد تا مستقیماً مقایسه شوند (12). ابزار دیگر ارزیابی تاثیر چرخه عمر که از رویکرد آسیب‌گرا استفاده می‌کند، سازه‌ای برای پایداری زیست محیطی و اقتصادی است. این ابزار، عملکرد گروه‌های تاثیر مختلف را توسط تجزیه و تحلیل تصمیم‌ها از چند جنبه ترکیب می‌کند و سهم نسبی هر دسته از تأثیرات نسبت به محیط را با وزن دهی تعریف می‌کند (13). نتایج ارزیابی تاثیر چرخه عمر می‌توانند برای بهبود کیفیت نتایج، عادی‌سازی، گروه بندی، وزن دهی و تجزیه و تحلیل شوند.

4-2-2 تجزیه و تحلیل تفاسیر و بهبودها

تجزیه و تحلیل تفاسیر و بهبودها جایی است که نتایج تجزیه و تحلیل موجودی چرخه عمر و ارزیابی اثرات چرخه عمر همبسته، تفسیر شده و بهبود یافته هستند تا اطلاعات معنی‌داری را ارائه دهند و تصمیم‌گیری را با اهداف و حدود تعریف شده، محکم و استوار سازند. تفسیر باید نتایج را ارائه دهد و محدودیت را برای اطلاع صنایع و تصمیم گیرندگان توضیح دهد (15-17). در این مرحله، نقاط اتصال انتشار و اثرات یک محصول که می‌تواند به راحتی کاهش یابد، باید برای کاهش اثرات چرخه عمر محصول شناسایی شود.
عناصر ارتباطی ارزیابی چرخه عمر باید متمرکز شوند. برای مثال، واحد پتانسیل گرمایش جهانی؛ مثلاً دی اکسید کربن برحسب کیلوگرم، معمولا توسط مخاطب عام شناخته شده نیست. از این رو، زمانی که اثرات گرمایش جهانی گزارش می‌شود، باید با منابع شناخته شده‌تر مانند تعداد درختانی که نیاز است کاشته شوند یا مسافتی که یک اتومبیل طی می‌کند، مقایسه شوند. مثلا بجای گزارش دادن پتانسیل گرمایش جهانی توسط نرخ اشغال یک اتاق هتل برای یک روز به میزان 138 کیلوگرم دی اکسید کربن، پتانسیل گرمایش جهانی باید تحت عنوان تعداد درختان مورد نیاز برای جداسازی میزان دی اکسید کربن گزارش شود. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.