ارتباط پایداری محیطی گردشگری و آموزه‌های قرآن

در ادبیات گردشگری، پایداری محیطی، با درک محیط طبیعی جامعۀ موردنظر و کل جهان شروع می‌شود. بعد محیطی پایداری به ترکیب عوامل محیطی با منابع گردشگری و اثرات متقابل آن‌ها دلالت دارد که نباید تحت تأثیر تغییرات اساسی آسیب ببیند.
بدون تردید در تخریب محیط‌زیست علل بی‌شماری دخیل می‌باشند اما نقش جدایی دین از فعالیت‌های بشری از مؤثرترین عوامل شمرده می‌شوند، ازآنجاکه سرعت این تخریب‌ها با اقدامات انجام‌شده درزمینۀ احیا و حفاظت، قابل قیاس نیست. لذا تنها راه خلاصی از بحران موجود را یاری جستن از آموزه‌های دینی می‌دانند.
دین اسلام به‌عنوان کامل‌ترین دین، در سایر ابعاد زندگی انسانی وارد شده و جزئی‌ترین مسائل را پوشش می‌دهد و به‌دلیل داشتن تعریف خاصی از انسان، طبیعت و جهان هستی و ارتباطات بینابین آن‌ها می‌تواند در این زمینه یاری‌گر باشد. اسلام برای استفاده از منابع موجود در طبیعت، شاخص‌هایی را در نظر گرفته است و نظارت دقیقی بر چگونگی بهره‌برداری و مصرف دارد و حفظ حرمت طبیعت، بهره‌برداری متناسب با ظرفیت آن، عدالت اجتماعی، ارزش‌های اخلاقی، بهبود سطح زندگی همۀ افراد جامعه و عدم صدمه زدن به سرمایه‌های طبیعی که به‌عنوان امانت باید حافظ آن‌ها باشیم، در دستور کار آن است. پایداری از دیدگاه دینی در چارچوب شاخص‌های زیر بررسی می‌شود:

شاخص بهره‌برداری: در استفاده از منابع دقت لازم باید انجام شود چراکه باتوجه‌به افزایش جمعیت روبه‌رشد، منابع محدودتر می‌شوند و اسراف در بهره‌وری علاوه‌بر اینکه به‌عنوان صفتی مذموم شمرده شده، حق دیگران و نیز نسل آینده را تضییع نموده و با اصول و ارزش‌های دینی در تضاد می‌باشد.

شاخص تعادل: محیط‌زیست مجموعه‌ای از تعادل‌هاست که با همدیگر در ارتباط بوده و آشفتگی در هریک، انسجام مجموعه را از بین می‌برد. بشر باید بداند که در خلقت هر موجود زنده، فلسفه و حکمتی نهفته است و ناپدید شدن یا نابود شدن هریک، در درازمدت، پیامدهایی منفی بر روی جانداران دیگر دارد.
شاخص عدالت و برابری: از مهم‌ترین آموزه‌های دین اسلام، حس مسئولیت‌پذیری افراد جامعه به همدیگر و نیز آیندگان است به نحوی که حق استفاده از مواهب نهان در دل طبیعت را، حق همگان و نسل‌های آینده می‌داند که اکنون در دستان ما و در روزگار ما به امانت نهاده شده تا ضمن بهره‌برداری صحیح، بدون هرگونه حرص و آز، آن را به آیندگان انتقال دهیم.

شاخص انسانی: حقیقت پیامد تخریب محیط‌زیست و استفادۀ بیش‌ازحد از منابع، برای رسیدن به بالاترین سود، غفلت از خود انسانی است، به‌گونه‌ای که زیستگاه خویش را با ندانم‌کاری، به ورطۀ نابودی می‌کشاند. این نتیجۀ جهان‌بینی مادی بشری و ناشی از عدم خودشناسی انسانی است، که طبیعت را خالی از ارزش‌های قدسی و الهی دانسته است.

شاخص مسئولیت: اعتقادات مردم، در یک جامعه از مهم‌ترین مسائل است به نحوی که اگر آن‌ها را در معرض خطر ببینند سریع واکنش نشان داده و برای مقابله با آن عامل برمی‌خیزند و در رفع آن احساس مسئولیت می‌کنند. حال اگر در فرهنگ یک ملت روح مسئولیت‌پذیری ریشه دوانیده باشد، به‌دلیل ارتباط زنجیره‌وار نسل‌ها با همدیگر، هر نسل متعهد به حفظ سرمایه‌های نسل بعد از خود می‌باشد و خود به‌عنوان یک ضامن اجرایی برای عوامل مخرب زیست‌محیطی به حساب می‌آید و با توجه به جهان‌بینی الهی، یکی از شاخص‌های اصلی در اسلام تعهد افراد به یکدیگر است.

آگاهی: از مهم‌ترین عوامل تخریب زیست‌محیطی و بی‌تفاوتی به آنها، عدم آگاهی مردم از این‌گونه مسائل است و درصورتی‌که اطلاعات کافی در این زمینه به آن‌ها داده شود، درخصوص آنها حساس شده و مسائل برایشان دارای اهمیت می‌شود؛ که در راستای رسیدن به این هدف، بایستی رسانه‌ها و متصدیان اجرایی دست در دست هم نهند.
پایداری محیطی گردشگری به‌معنای استفادۀ پایدار از منابع و کاهش مصرف مفرط و اتلاف منابع است. این موارد به‌طور گستردهای در قرآن تأکید شده است، لذا ارتباط پایداری محیطی گردشگری و آموزه‏‌های قرآن شامل موارد زیر است:

برهان تعادل اکولوژیک (نگرش سیستمی)

فلسفۀ اصلی توسعۀ پایدار آشتی بین توسعه و پایداری از طریق دقت و توجه کافی به همۀ اهداف از نظر سیستمی است. نگرش سیستمی، رویکرد نسبتاً جامعی برای درک، تجزیه و تحلیل، برنامه‌ریزی و پویایی گردشگری است؛ در این رویکرد به‌خوبی می‌توان بخش‌ها و عوامل تأثیرگذار بر گردشگری را به‌صورت به‌همپیوسته مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرارداد و آن‌ها را سازمان‌دهی کرد. به عبارتی دیگر، نگرش سیستمی بنیان و اساس گردشگری را در کلیتی منسجم به تصویر می‌کشد و پیوند بین اجزا و عناصر آن را در سطوح مختلف محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی نمایان می‌سازد تا برنامه‌ریزان برای پویایی آن در عرصۀ رقابت جهانی تلاش نمایند. هم‌چنین مطابق با نظریۀ سیستمی، در عین تضاد و تزاحمی که بین اجزای نظام خلقت وجود دارد، به‌نحو خاصی این اجزا به هم مرتبط و پیوسته‌اند. لذا در اثر این هماهنگی، هر موجودی مسیر تکاملی خود را طی می‌کند.

وجود نظام محیط و محاطی در عرصۀ محیط‌زیست (نظارت و کنترل)

گردشگری در بستر محيط جغرافيايي صورت می‌گیرد که متشکل از محيط طبيعی، فرهنگی و اجتماعی است. هريک از اين دو محيط متشکل از عواملی هستند که به‌نوعی بر گردشگری تأثیرگذارند و از آن تأثیر می‌پذیرند. گردشگری در محيطی صورت می‌گیرد که متشکل از انسان و ویژگی‏‌های طبيعی است. محيط انسانی متشکل از عوامل و فرايندهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. محيط طبيعی نيز از گياهان، جانوران و زیستگاه‌هایشان تشکيل می‌شود.
بااین‌حال شایان ذکر است که درواقع محيط انسانی و محيط طبيعی در هم آمیخته‌اند و فعاليت انسانی هم بر محيط طبيعی اثر می‌گذارد و از آن اثر می‌پذیرد. از آنجا که فعالیت‌های گردشگری با استفاده از منابع انساني و طبيعي باعث تخريب آن‌ها می‌شوند بايد راهی برای مديريت استفادۀ پايدار از اين منابع و نظارت و کنترل بر آن طراحی شود.

هدایت تکوینی عناصر و هدایت تشریعی انسان در عرصه محیط‌زیست (آگاهی)

استفادۀ عاقلانه از منابع گردشگری به‌معنای استفاده از منابع تجدیدپذیر در حد تجدیدپذیری و رعایت کارایی در مصرف منابع تجدیدناپذیراست؛ بنابراین در این خصوص خداوند انسان را مجهز به عقل و استعدادهای بالقوه و نیروهای لازم برای پیمودن صراط مستقیم نموده است. از طرفی پیامبران را با وحی آسمانی و تعلیمات کافی و قوانین موردنیاز انسان فرستاده است تا راه تشخیص دهند.

تنوع‌‏زیستی

تنوع‌‏زیستی عبارت است از گوناگونی انواع و شکل‌های مختلف زندگی گیاهان، حیوانات و ارگانیزم‌های کوچک، ژن‌ها و اکوسیستم‌ها. تنوع‌‏زیستی با گردشگری پایدار در ارتباط است و گردشگری پایدار با حفظ فرایندهای زیست‌محیطی ضروری و کمک به میراث طبیعی و تنوع‏زیستی، از منابع زیست‌محیطی که شامل عنصر اصلی توسعۀ گردشگری هستند، استفادۀ بهینه می‌کند؛ بنابراین برای توسعۀ پایدار گردشگری شناخت ابعاد متنوع طبیعت، آشنایی با تنوع گونه‌های زنده و عوامل غیرزندۀ محیط‌زیست اهمیت دارد. تمام کتب الهی به تنوع به‌عنوان عنصر اصلی خلقت تأکید کرده‌اند و در این میان قرآن کریم بیش از ۳۰ آیه را در تبیین مفهوم تنوع در خود جای داده است.

مردم‌محوری

اصل اعلامیۀ ریو حاکی از این است که انسان محور توجه‌های توسعۀ پایدار است و انسان‌ها استحقاق یک زندگی سالم و مولد در هم‌سازی با طبیعت را دارند. محور بودن انسان‌ها یک اصل اساسی است که با پارادایم پایداری در گردشگری هم‌خوانی دارد.

زیباشناختی محیط‌زیست

یکی دیگر از ویژگی‌های ممتاز نگرش اسلام به محیط‌زیست توجه به زیبایی شگفت‌انگیز محیط‌زیست و مظاهر مختلف آن است. آیات قرآن، افزون بر برجسته‌سازی جنبۀ توحیدی نهفته در طبیعت، بر زیبایی آفرینش تأکید کرده‌اند. این نکته یاد‌کردنی است که در نگرش اسلامی، زیبایی دل‌انگیز طبیعت، فراتر از وصف و خیال‌انگیزی شاعرانه است، حقیقتی عینی و محسوس است که با تکیه بر دانش و حکمت آفریدگار یکتا نمود یافته است. بیان زیبایی طبیعت، آسمان و نیز زیبایی حیوانات از مهم‌ترین نکته‌های درنگ‌برانگیز قرآن است. واژۀ بهجت و مشتقات آن پرکاربردترین واژه در ترسیم زیبایی طبیعت است که ارتباط مستقیمی با منظر طبیعی گردشگری و پایداری آن دارد. ماهیت اصلی گردشگری برگرفته از منظر است. منظر گردشگری ترکیبی از فضاهای طبیعی، معماری، تاریخی و فرهنگی جاذبه‌های گردشگری است. منظر یک کل است و پدیده‌ای عینی، ذهنی، پویا و نسبی است که محصول تعامل انسان با طبیعت و جامعه با تاریخ است.

محدودیت مشروعیت آزادی انسان در استفاده از مواهب الهی (پاسخ‌گویی)

گردشگری پایدار، نیازهای گردشگران حاضر و جوامع میزیان را با محافظت و ارتقای فرصت آیندگان برآورده می‌کند. اگرچه به انسان قدرت تسخیر بخشیده شده، اما او حق خودسری، تخریب و نابود کردن را ندارد و برای مصرف نسل‌های بعدی باید دقت کند. رعایت اخلاق زیست‌محیطی در استفاده از مواهب الهی بسیار مهم می‌باشد و احساس تعهد نسبت به محیط‌زیست و مدیریت توسعه پایدار مسئولیت مشترک همگانی است. پیوسته از جانب خدا به انسان هشدار داده می‌شود که این جهان تنها محل گذر است و اموالی که در اختیار بشریت می‌باشد، جاودان نبوده و درمورد آن‌ها از انسان سؤال خواهد شد.

برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.