اثرات زیست‌محیطی اکوتوریسم

بدون شک، فعالیت‌های گردشگری در مناطق اکوتوریستی پیامدهای زیست‌محیطی به جای می‌گذارد که می‌تواند مستقیم و غیرمستقیم باشد. اثرات مثبت زیست محیطی اکوتوریسم را می‌توان در موارد ذیل خلاصه کرد:

•  ترویج فرهنگ زیست‌محیطی در گردشگران و نزدیکی فرهنگ‌ها (فراهم شدن امکان وحدت جوامع انسانی و ملل). کسب ارز خارجی و افزایش درآمد ناخالص ملی و گسترش امکانات اقامتی، پذیرایی و امکانات جنبی.
•  ایجاد زمینه‌ی اشتغال در زمینه‌های تولید و فروش کالا، حمل‌ونقل‌، خدمات و راهنمایی گردشگران.
• توسعه‌ی محل تجمیع فعالیت‌های گردشگران.

به‌موازات پیامدهای مثبت، بدون شک، اثرات منفی زیست‌محیطی نیز متوجه فعالیت‌های اکوتوریسمی است. این اثرات منفی عبارت است از فاکتورهایی که در قالب آلودگی، تخریب و تغییر سیستم در محیط زیست انسانی یا طبیعی پدیدار می‌شوند و بر انسان، حیوان، گیاه، زمین، آب، خاک، هوا و ارتباط فی‌ما‌بین آن‌ها و همچنین آثارطبیعی، فرهنگی، باستانی، تاریخی و سایر منابع تأثیر می‌گذارند.

برخی از اثرات منفی زیست‌محیطی اکوتوریسم عبارتند از:

•  تخریب محیط طبیعی در اثر پیاده‌روی در بیشه‌زارها و مراتع؛
•  آتش‌سوزی در جنگل‌ها، بوته‌کنی، قطع اشجار، چیدن گل‌ها و نابودی گیاهان؛
•  پراکندگی زباله‌ها در سواحل آبی، دریاچه‌ها، رودخانه‌ها، چشمه‌ها، پارک‌ها و فضاهای باز ؛
• تجمع پشه، مگس و حیوانات موذی در محیط گردشگری؛
•  انتشار بوهای فاضلاب‌های تصفیه‌نشده‌ی هتل‌ها و سایر تأسیسات گردشگری در سواحل آبی و رودخانه‌ها؛
•  ایجاد ساخت‌وسازهای بی‌رویه در حوالی مراکز گردشگری؛
• بروز شغل‌های کاذب و رواج گدایی و مزاحمت‌های مردمی؛
•  تغییر کاربری اراضی و تبدیل به فضاهای گردشگری ؛
•  افزایش آلودگی صوتی و آلودگی هوا در اثر تردد وسایل نقلیه و ازدحام مردم؛
•  افزایش حوادث جاده
•  نابودی حیاط وحش و گونه‌های گیاهی.

تخریب محیط زیست به‌سادگی قابل رؤیت است و از روی نـشانه‌های زیادی می‌توان آن را حدس زد، مانند مواد زائد، فرسایش پیاده‌روها (تریل)، آلـودگی آب، تغییر در تجدید حیات جوامع گیاهی. مشکل اصلی در تعیین این پیامد‌ها آن است که ابزار علمی محدودی در برآورد این تغییرات، به‌ویژه پیامد‌های ظریفی نظیـر تغییـر رفتـار، تولیدمثل یا تجدید حیات، وجود دارد و دانش ما درباره‌ی پیامد‌های زیـست‌محیطـی بلنـدمدت توریسم بر منابع طبیعی همچنان در حداقل میزان ممکن است.

مهم‌ترین چالش‌ها دراکوتوریسم

علاقه برای مشاهده‌ی مناطق طبیعی و حیات وحش روزبه‌روز در حال افزایش است که این امر موقعیت‌های زیادی را ایجاد کرده، ولیکن فشارهای زیاد بر طبیعت، نیازمند مدیریت و بررسی دقیق و سیستمی در این زمینه است که بدین‌منظور لازم است در ابتدا، چالش‌های موجود شناسایی شوند. چالش‌های موجود درزمینه‌ی اکوتوریسم را می‌توان به سه دسته‌ی کلی تقسیم کرد: الف) چالش‌های اجتماعی-فرهنگی؛ ب) چالش‌های اقتصادی؛ ج) چالش‌های زیست‌محیطی.

چالش‌‌های اجتماعی- فرهنگی

برای بررسی این چالش، بهتر است بدانیم که برنامه‌ریزی صحیح و فرهنگ‌سازی همه‌جانبه بر اکوتوریسم تأثیر بسیار عمیقی دارد. فرهنگ سفر جمعی در قالب تور، با بهره‌گیری از تخصص شرکت‌های مجری که هنوز در ایران نهادینه نشده است، خود یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی است. آگاهی جوامع میزبان از ارزش جاذبه‌های طبیعی، فرهنگی و تاریخی خود از مسائل بسیار مهم است. فقدان برنامه‌ریزی کلان و طرح جامع اکوتوریستی در سطح کشور و نداشتن تبلیغات اصولی از چالش‌هایی است که اکوتوریسم در ایران با آن مواجه است. مسیرهای اکوتوریستی در ایران با همه‌ی وسعت و تنوع خود، هنوز شناسایی و تدوین نشده‌اند و به‌دلیل عدم شناخت کافی، حتی نمی‌توان آنها را تبلیغ کرد یا حتی اگر تبلیغی هم انجام پذیرید، تبلیغات سازمان‌یافته و هدفمندی نبوده و معمولاً منجر به هجوم بی‌رویه‌ی مردم به این مناطق می‌شود. همچنین عدم تعهد بین نسل‌ها، که در زمان حاضر، تصمیمات باید با توجه به نتایجی که نسل‌های آینده بر محیط زیست دارند، اتخاذ شوند:

1. نبود عدالت اجتماعی، یعنی تمام مردم حق برخورداری از محیط طبیعی، درک و لذت از آن محیط را دارند؛
2. عدم مشارکت دولت‌ها و نهادها که باید ساماندهی شوند به نحوی که از طریق آن‌ها امکان شنیده شدن کلیه‌ی صداها در فرآیند تصمیم‌گیری فراهم آید؛
3.  کمبود مدیران متخصص در امر اکوتوریسم و عدم وجود رشتهی طبیعتگردی و مدیریت مناطق اکوتوریستی در دانشگاه‌های کشور؛ عدم سهولت در تهیه‌ی ویزا و روادید برای ورود طبیعت‌گران خارجی به کشور؛ عدم پاسخگویی هتل‌ها و مراکز اقامتی به نیاز طبیعت‌گران؛ شکاف فرهنگی بین جامعه‌ی میزبان و میهمان؛
4.  عدم درک مردم از ارزش واقعی منابع طبیعی کشور؛
5.  عدم رشد وآگاهی جامعه به‌منظور بهره‌گیری از سایر مناطق تحت مدیریت کشور حتی بخش گسترده‌ای از مناطق کویری و بیابانی.

چالش‌های اقتصادی

در اثر عدم شناسایی و ارزیابی مناطق اکوتوریستی و بها ندادن به آن‌ها، زیرساخت‌های لازم در این مناطق نیز انجام نمی‌شود. در حال حاضر، اکثر مناطق اکوتوریستی در بسیاری از مسیرها با کمبود زیرساخت‌ها (سرویس‌های بهداشتی، سیستم‌های بازیافت زباله، وجود وسایل نقلیه برای جابه‌جایی افراد) و مراکز اطلاع‌رسانی مواجه‌اند. عدم وجود اقامت‌گاه‌ها، کمپ، پناهگاه، چادر و تسهیلات پذیرایی، تهیهی غذای گرم و سالم، راهنمای متخصص، نیز همه مواردی هستند که نیازمند سرمایهگذاری و تعیین بودجه دولت‌ها در این بخش هستند. این مسئله در کشورهایی که اقدام به ایجاد ژئوپارک نموده‌اند بسیار کمتر دیده می‌شود. متأسفانه در کشورهای کمتر توسعه‌یافته موارد ذکرشده بیشتر مشهودند، این در حالی است که اگر توجه و اهتمام بیشتری در این زمینه وجود داشته باشد، چه‌بسا مشکلات اقتصادی آن‌ها نیز مرتفع شود.

چالش‌های زیست‌محیطی

از مهم‌ترین چالش‌های اکوتوریسم در ایران می‌توان به چالش‌های زیست‌محیطی اشاره کرد. باید خاطرنشان شود که در اثر گردشگری در طبیعت، تاکنون ضربات جبرانناپذیری بر محیط زیست ایران وارد شده است که از آن جمله می‌توان به بهره‌برداری بی‌رویه از مناطق ساحلی و جنگلی استان‌های شمالی و جنوبی توسط گردشگران اشاره نمود که تاکنون ضربات مهلکی را بر محیط زیست وارد کرده است. تخریبی که در اثر تفرج بر محیط زیست وارد می‌شود، در اکثر موارد، غیرقابل‌جبران است. گاهی اوقات، تماشای طبیعت که به‌ظاهر هیچ‌گونه آثار تخریبی نمی‌تواند به همراه داشته باشد، خود موجب تخریب محیط‌های زیبای طبیعی، نابودی گیاهان و فرسایش خاک می‌شود. همچنین، طراحی‌های نامناسب مسیرها (ژئوتریل‌ها)، سیستم‌های دفع زباله و مواد آلی در مناطق توریستی، آشفتگی در سیستم‌های حیاتی انواع گیاهان و حیوانات را افزایش ‌‌‌می‌دهد.