آداب و رسوم کردها

گرچه پیدایش شهرنشینی مدرن بسیاری از آداب و رسوم کردها را دستخوش دگرگونی و تحول ساخت، اما کماکان به اقتضای وضعیت جغرافیایی، طبیعی، تاریخی و فرهنگی کردستان، شیوۀ زندگی و ویژگی‌های خاص فرهنگ و سنن این ملت اصیل، قابل تمایز و مشاهده است. هنوز نشانه‌های حفظ فرهنگ و سنن اصیل کردی در چهرۀ روستاها و شهرهای کوچک و حاشیه‌ای و آثار کم‌رنگ آن در شهرهای بزرگ نیز نمایان است.

پوشش زن و مرد کرد علی‌رغم شیوه‌های مختلف در نواحی کردنشین، با ویژگی‌هایی مانند گشاد بودن شلوار، بستن «شال» بر روی قبا، «جامه‌دانه» (جامانه) و یا «ره‌شتی» بستن مردان بر سر، پیراهن و قبای دراز، «سُخمه»، «سَه‌‌لته»، «جلیقه» و «پاپوش» (شلوارگشادی با شکل خاص) و روسری کامل با پوشش سر و دور گردن، هنوز هم زنان کرد را از دیگران متمایز می‌کند.

لباس: گذشته از تحولاتی که متأثر از فرهنگ بیگانه در برخی نقاط شهرنشین- و حتی روستا- منجر به تغییر لباس زنان کرد شد، اصالت زن کرد، آمیخته با حجاب و پوشش متناسب با اعتقادات مذهبی است. سخن واسیلی نیکیتین که زنان کرد را به‌دور از پوشش اسلامی می‌خواند، چندان قرین صحت نیست. این هم ازجمله نکاتی است که مستشرقین، رندانه سعی دارند برای اثباث تضاد فرهنگ کرد با اسلام مطرح کنند. نظری ولو سطحی به جامعۀ کرد در هر نقطه، پایبندی زنان کرد را به اصالت ملی خود عیان می‌سازد.

گرمی لباس کردی به تناسب سرمای کوهستان و گشاد بودن آن به‌خاطر سهولت تردد زیاد در پستی و بلندی و کوه‌ها و صخره‌ها، بیانگر رابطۀ گویای این نوع لباس با زندگی کردهاست. به‌مرور، نقش طبقات و اقشار مختلف از زن و مرد و پیر و جوان و کودک، شیوه‌های لباس هر دسته‌ای را متمایز از دیگران نموده است. «که‌واوپانتول» کامل با «شال» و «جامانه» و «سورانی» و «کراس» و شلوار بدون جامانه و انواع لباس‌ها، رنگارنگ بودن لباس‌ها و استفاده از بوی خوش (برای نمونه بوی میخک که عطر دیرآشنای زنان روستایی است). پوشیدن لباس تمیز و مرتب و شیک، اختصاص به همۀ اقشار کرد و درواقع، بستگی به وضع اقتصادی افراد دارد، ولی عموماً مردم مناطق شمال کردستان، خوش‌پوش‌تر و شیک‌پوش‌‌تر یا به قول کردها، «ته‌رپوش»‌تر از اهالی سایر نقاط هستند. مردان کرد به نسبت پایبندی به سنت‌های اسلامی ریش می‌گذارند، اما نه تراشیدن ریش عمومیت دارد و نه گذاشتن آن. گرچه در سنین بالاتر، ریش گذاشتن مرسوم‌تر است. البته عدم تحریم قطعی اجماع علمای شافعی در تراشیدن ریش و نظر برخی مبنی بر کراهت آن، راه را برای متدینین نیز بازگذاشته تا این حکم شرعی، کم‌تر قباحت تراشیدن ریش را بنمایاند.

ازدواج: فامیلی بودن ازدواج‌ها در بسیاری از نواحی کردستان، موجب پیدایش طوایف و شبکه‌های وسیع خویشاوندی شده است. هنوز هم گاهی در برخی از مناطق کردنشین، انتخاب همسر برای جوانان توسط بزرگ‌ترها صورت می‌پذیرد. این شیوۀ همسرگزینی کم‌تر با علائق زوجین سازگار است. از دیگر رسوم نامطلوب، شیوۀ ازدواج زن به زن است. برای مثال: پدری دخترش را به پسری می‌دهد و خواهر وی را برای پسر خود می‌گیرد.

علی‌رغم مخالفت علمای دین با این شیوه، به‌کارگیری کلاه شرعی عدم منع قانونی در ممانعت از این امر، باعث اجرای این رسم و هنجارشکنی‌‌های مفرط در برخی نقاط شده است. مراسم عروسی با خواستگاری خانوادۀ پسر از دختر آغاز و پس از مذاکره و دخالت بزرگان طایفه و آشنایان، با تعیین شیربها- البته در بعضی نقاط تحت عنوان مهریۀ نقدی- مهریه، تاریخ عقد و ازدواج و سایر مراحل، ادامه می‌یابد و با مراسم شیرینی‌خوران و نامزدی و نهایتاً ازدواج ظرف شش‌ ماه یا کم‌تر خاتمه می‌یابد. در گذشته نامزدی طولانی‌مدت چندان مرسوم نبوده است. خرید جهیزیه به تناسب وضع مالی پدر دختر که یک دست رختخواب، «مه‌وج» (رختخواب‌پیچ)، جانماز، «یه‌غان» (صدوقچه چوبی) و چیزهای ضروری دیگر را شامل می‌شد. حنابندان و «سه‌رساجانه» از مراسمی است که هنوز جاری و طی آن، اطرافیان هدایایی برای عروس و داماد می‌برند و با آش ترش رشته پذیرایی می‌شوند. فرستادن «کشت‌ودان» شامل یک یا چند رأس گوسفند و غلات موردنیاز برای مراسم و تهیۀ ناهار و یا شام منزل عروس، به حمام بردن عروس و داماد توسط عده‌ای از زنان و مردان فامیل و اهل خانواده، همراهی جمعی تحت عنوان «برازاوا» با داماد برای آوردن عروس با رقص و پای‌کوبی محلی، اسب‌دوانی سوارکاران در مراسم، خریدن «خه‌‌لاتی» (هدیه) به هنگام خرید لباس و وسایل عروس برای نزدیکان عروس و داماد به انتخاب مادر یا نزدیکان عروس و داماد، فرستادن «پاخه‌‌سوو» به همراه عروس به منزل داماد در شب زفاف برای برگرداندن دستمالی که نشانۀ پاکی و عصمت عروس است، حمل آئینه جلوی عروس هنگام انتقال به منزل داماد، ریختن پول و نقل و شیرینی بر سر عروس، پرتاب سیب یا میوۀ دیگر از پشت بام از سوی داماد به سمت عروس (هنگام ورود عروس به محوطۀ منزل داماد)، سر راه گرفتن بستگان خردسال عروس حین انتقال برای گرفتن پول از نزدیکان یا خود داماد، تقدیم هدایایی از اقوام و دوستان به عروس به نام «پوله»، بردن «جی‌‌خالیانه» برای خانوادۀ دختر پس از انتقال به منزل داماد، بازگشت عروس به منزل پدر به‌مدت کوتاهی تحت نام «باوه‌خوه‌‌نی» و امثالهم، اجمالی است از مراسم عروسی در میان کردها. برپایی مراسم عروسی، عموماً متناسب با دوران بیکاری مردان صورت می‌گیرد که در جنوب، بیشتر مصادف با فصل پاییز است که زمان پایان جمع‌آوری محصولات و پایان کار مردان است. البته این مراسم در نقاط شهری کمرنگ‌تر شده است.

عزاداری: مراسم عزاداری در میان اکراد به تناسب سن و جنسیت و موقعیت اجتماعی افراد، متفاوت است. پس از مرگ هر فرد، میت طبق دستورات مذهبی غسل و کفن‌ودفن می‌شود. خواندن نماز میت، تلقین بر سر قبر متوفی، قرائت فاتحه، گاهی مداحی و «لوره» و ذکر شجاعت‌‌ها و خدمات وی و شیون و زاری اطرافیان، مراسم فاتحه‌خوانی و قرائت قرآن به مدت سه روز و اخیراً در برخی مناطق فقط یک روز در نزدیک‌ترین مسجد، مراسم «سه‌رشوردن» (شستن سر) که به معنای استحمام صاحبان عزا و در شب سوم توسط همسایگان یا اقوام درجه دوم متوفی با هزینۀ آنان و تهیۀ وعده‌ای غذا به‌منظور دلجویی از بستگان متوفی و در پایان، تراشیدن سر و ریش نزدیکان متوفی، از دیگر آداب عزاداری در کردستان قدیم بوده و هنوز هم با اندکی تغییر، مرسوم است.

در روستاها به محض اطلاع از مرگ یکی از روستائیان، افراد روستا و روستاهای همجوار، به‌صورت دسته‌جمعی، گوسفند یا گوسفندانی را قبل از رفتن خود، به منزل متوفی می‌فرستند تا هزینۀ پذیرایی را جبران کرده باشند. بر سر مزار مردگان سنگ‌هایی به نام «کیل»، علم شده و اخیراً آیه، حدیث و یا شعری بر روی سنگ قبر حک و تاریخ مرگ و مشخصات متوفی را درج می‌کنند. چنانچه یکی از افراد سرشناس و دارای منزلت اجتماعی، مانند سادات یا یکی از علمای برجسته و شیوخ فوت شوند، طی مراسم خاصی با دف‌زنی و شعرخوانی و ذکر درویشان، جنازه را تا گورستان مشایعت می‌کنند. بر سر گور سادات پرچم سبزرنگی به نام «به‌یاخ» افراشته می‌شود. مراسم نو عید (اولین عید پس از فوت فرد مرده)، با خیرات و حسنات برای مرده، حلوا پخش کردن، پوشیدن لباس سیاه و حنا بردن مردان نزدیک متوفی برای زنان وابسته به میت برای شکستن عزا، که گاهی تا یک سال ادامه دارد، معمول است. همچنین «لباس مرده انداختن» در وسط مجلس زنان عزادار و گریستن و مداحی برای متوفی در بعضی نقاط متداول بوده که اخیراً کم‌تر شده است. برای ادامۀ مطالعه، به کتاب مراجعه کنید.