اوقات فراغت و گردشگری

انواع فراغت و وقت آزاد

تمدن فراغت

از واژه‌هایی که در ادبیات فراغت و گردشگری مورد استفاده قرار می‌گیرد، یکی هم تمدن فراغت است. مراد از تمدن فراغت، تمدنی است که مقدمات آن درحال شکل‌گیری بوده و می‌رود که در آینده به‌صورت یک تمدن جدید در جوامع انسانی مطرح شود. پیدایش این واژه در ادبیات فراغت و گردشگری از آنجا ناشی می‌شود که طی نیم قرن اخیر فراغت و چگونگی گذران آن، به‌ویژه در جوامع صنعتی، جایگاه و اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است.

می‌دانیم که در دهۀ 80 قرن نوزدهم، یعنی درحدود سال‌های 1880 میلادی، کارگران روزانه 14 ساعت یا هفته‌ای 84 ساعت کار می‌کردند. بنابراین تنها روزی را که تعطیل بوده و از کار فراغت داشتند، روزهای یکشنبه بود که بخشي از آن هم برای مراسم مذهبی در کلیسا می‌گذشت. با تحولاتی که طی سال‌های بعد از جنگ دوم جهانی به وجود آمد، ساعات کار هفتگی کارگران و کارکنان مؤسسات پیوسته کاهش یافت و در نیمۀ دوم سدۀ بیستم میلادی به کمتر از 40 ساعت در هفته رسید. امروز به‌طور متوسط، کاربرداران براساس قانون کار حدود 160 تا 168 ساعت در ماه کار می‌کنند و همزمان با آن سالانه حدود 24 تا 30 روز مرخصی قانونی دارند. با پیشرفت تکنولوژی و تغییر در نظام کار پیش‌بینی می‌شود که زمان کار هفتگی فعلی از 40 ساعت در هفته به حدود 24 ساعت یا سه روز در هفته کاهش یابد. در چنین شرایطی این سؤال مطرح می‌شود که اگر کارکنان برای تأمین معاش خود تنها به سه روز کار کردن نیاز داشته باشند، چهار روز دیگر هفته را چگونه باید بگذرانند. این سؤال از دغدغه‌های مهم مدیران در کشورهای صنعتی است. چنانچه تمهیداتی برای گذران چهار روز فراغت در هفته اندیشیده شود و سازوکارهای آن فراهم شود، مردم وقت بیشتری برای گذران اوقات فراغت در اختیار خواهندداشت و سازمان‌های فضایی که بتوانند به این نیاز فزاینده پاسخ گویند، ابعاد کالبدی و فیزیکی وسیع‌تری را در سطح شهرها و نواحی غیرشهری به خود اختصاص خواهند داد. مدنیتی که از اين سازمان‌یابیفراغت در عرصۀ کشورها و مناطق بوجود خواهد آمد، چشم‌انداز زیست و معیشت کنونی را به‌شدت دگرگون خواهدکرد. به عبارت دیگر فضاهای فراغتی در کنار فضای شهری، روستایی، صنعتی و خدماتی، سهمی بیشتر خواهند داشت و منظر زیست و معیشت از این ساخت‌و‌سازهای فراغتی و فعالیت‌ها و آمدوشدهای مرتبط با آن به‌شدت متأثر خواهند شد. در چنین شرایطی پیش‌بینی می‌شود، تمدن جدیدی بوجود آید که به آن تمدن فراغت گفته می‌شود. این تمدن تمامی عناصر تشکیل‌دهندۀ فضاهای جغرافیایی را از خود متأثر خواهد ساخت.

فراغت مولد

مراد از فراغت مولد شکل یا اشکالی از گذران اوقات فراغت است، که دستاوردی پرورشی و آموزشی برای انسان داشته باشد و یا اینکه با گذران آن زمینه‌های اشتغال و امرار معاش برای دیگران فراهم آید. به‌عنوان مثال، گذران اوقات فراغت به‌شکل تماشا باعث به وجود آمدن تولیدات سینمایی و تلویزیونی شده و یا هنر تئاتر را رونق می‌بخشد. فعالیت‌های گردشگری که شکلی از گذران اوقات فراغت هستند، علاوه‌بر دستاوردهای آموزشی و پرورشی، برای طیف وسیعی از نیروهای کاری مرتبط با خدمات گردشگری فرصت شغلی به وجود می‌آورند. به عبارت بهتر، فراغت مولد فراغتی است که با گذران آن برای دیگران فرصت‌های کاری و اشتغال به وجود آید. مفهوم دیگری از فراغت مولد وجود دارد که طی آن انسان فعالیتی غیراقتصادی داشته و با گذران آن به‌نوعی ارضای روحی و جسمی می‌رسد.

فراغت غیرمولد

زمانی از فراغت که بدون دستاوردهای پرورشی و یا آموزشی سپری می‌شوند و چه بسا که صرف رفتارهای ناهنجار می‌شوند، فراغت غیرمولد نامیده می‌شود. گذران بیهودۀ وقت، روی‌آوری به رفتارهای ناهنجار مانند قمار، باده‌گساری، اعتیاد به مواد مخدر، ولگردی در خیابان‌ها، شب‌زنده‌داری‌های بی‌هدف ازجمله اشکال‌گذران اوقات فراغت غیرمولد به شمار می‌روند. برخی جامعه‌شناسان بروز اینگونه ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی را ناشی از فقدان مدیریت بر زمان فراغت و رواج گذران اوقات فراغت غیرمولد می‌دانند.

زمان گمشده

مفهوم زمان گمشده همان یک‌سوم عمری است که انسان از چندوچون گذران آن چندان اطلاعی ندارد. این یک‌سوم عمر دارای توان بالقوۀ بالایی است و ارزش اقتصادی آن کمتر از یک‌سوم زمان کار و یا خواب نیست. تا پیش از اینکه این بخش از عمر انسان مورد توجه قرار گیرد و برنامه‌ریزان اجتماعی درصدد مدیریت و هدایت آن برآیند، به آن زمان گمشدهگفته می‌شد.

زمان گمشده یک توان بالقوه از عمر انسان انگاشته می‌شود. برنامه‌ریزان اجتماعی بر این باورند که این زمان را می‌توان مدیریت کرد. چه در غیر این صورت، با هدر رفتن این اوقات هم سرمایۀ اجتماعی عظیمی از دست می‌رود، و هم اینکه گذران بی‌برنامه و بی‌هدف این اوقات می‌تواند به بروز ناهنجاری‌های رفتاری و اجتماعی منجر شود. از اینرو چگونگی مدیریت بر این زمان از عمر انسان، ازجمله مقوله‌هایی است که از دهۀ 1970 در قالب مطالعات آینده‌پژوهشی اجتماعی یا (Social Futurology) بسیار مورد توجه قرار گرفته است.

وقت آزاد

در برخی موارد، وقت آزاد با وقت فراغت یکی انگاشته می‌شود. در حالیکه چنین نیست. وقت فراغت همان‌طور که قبلاً اشاره شد، دارای مفهوم خاص خود است و جزو زمان‌های لازم برای رفع نیازهای زیستی نیست. در حالیکه وقت آزاد زمانی است که بخشی از آن صرف برآورده کردن نیازهای زیستی انسان می‌شود. مثلاً زمان رفت و برگشت از خانه به محل کار، نه جزو وقت فراغت است و نه کار. بلکه دقیقاً همان وقت آزاد است که برای رفت و برگشت مصرف می‌شود. یا فعالیت‌هایی مانند زمان حمام کردن، اصلاح سر و صورت، لباس پوشیدن، خرید و تدارک نیازهای روزانه و مانند اینها، همگی در زمرۀ وقت آزاد محسوب می‌شوند.

پرسه

پرسه از رفتارهای شناخته‌شده در گذران اوقات فراغت است. بیشترین شکل پرسه را می‌توان در شهرها و مسیرهای به‌خصوصي از آنها مشاهده کرد. پرسه زدن در خیابان‌ها اغلب با هدف خرید انجام نمی‌گیرد، بلکه بیشتر با ارضای حس کنجکاوی و پاسخ دادن به نوعی از نیاز اجتماعی و در جمع دیگران بودن انجام می‌گیرد. هر چند که ممکن است به خرید هم منجر شود.

برنامه‌ریزان شهری از رفتار پرسه زدن شهروندان برای طراحی زون پیاده یا پیاده راه به‌ویژه در بخش‌های مرکزی، تجاری و قدیمی شهرها بهره می‌برند و بدین ترتیب به پرسه زدن شهروندان در سطح شهرها جهت و موقعیت جغرافیایی خاص می‌دهند. امروزه هم در شهرهای ایران خیابان‌های خاص برای پرسه زدن مورد استفاده قرار می‌گیرند. به همین دلیل، مغازه‌های ویتریني شهرها به‌تدریج به این خیابان‌ها کشیده می‌شوند. به عبارتی می‌توان گفت که از این طریق، رفتار پرسه با رفتار خرید در مسیر معینی برهم انطباق داده می‌شوند.

سرگرمی

از نظر مفهومی نوعی از اشکال گذران اوقات مولد است. سرگرمی ازجمله فعالیت‌های رایج در همۀ جوامع بشری است. لیکن تا پیش از مطرح شدن موضوع اوقات فراغت، جایگاه تعريف‌شده‌ای در مطالعات اجتماعی و انسانی نداشت. از دهۀ 1970، پژوهشگران مطالعات اجتماعی، گردشگری و گذران اوقات فراغت، ازجمله کارل روپرت (Karl Ruppert) که مفاهیمی چون تحول از جغرافیای گردشگری به جغرافیای گذران اوقات فراغت را مطرح کردند، به این باور رسیدند که سرگرمی هم نوعی از اشکال گذران اوقات فراغت است.

سرگرمی اشکال فراوانی دارد و هر کس می‌تواند متناسب با علایق و سلایق شخصي خود، بخشی از اوقات فراغت خود را از طریق سرگرمی بگذراند. مجموعه‌داران یا کلكسیونرهای تمبر، سکه، کبریت، سیگار، پروانه، انواع حشرات، دوچرخه، موتورسیکلت، اتومبیل، صفحات گرامافون، عکس‌های قدیمی و مانند اینها، اغلب کسانی هستند که از این طریق خود را سرگرم می‌کنند. گروهی دیگر با نگهداری انواع پرندگان و یا دیگر حیوانات در خانه، همچنین پرورش انواع گل و گیاه و اختصاص بخشی از فراغت خود به آنها به فعالیت سرگرمی می‌پردازند. کبوتربازی، قهوه‌خانه‌نشینی، گوش فرادادن به نقالی در قهوه‌خانه‌های قدیمی هم ازجمله سرگرمی‌های شناخته‌شده در ایران است.