نمادسازی از حیوانات و گیاهان

تاریخ ارتباط انسان با حیوانات و گیاهان تنها به ارتباطات از مجموعه روابط اکولوژیک خلاصه نشده و سیر ارتباط به‌واسطۀ توانایی انسان در درک مفاهیمی همچون هنر و زیبایی‌شناسی، دین، مذهب و سیاست، درمجموع فرهنگ اشکال قابل‌توجهی را خلق کرده است. در کتاب فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب گرچه به فلات ایران و خاورمیانه خیلی اشاره نشده است، به‌عنوان یک موضوع جهانی قابل بررسی است. در میان نمادهای جانوران که دارای جنبه‌های مشترکی با فرهنگ ایرانی هستند؛ سگ، شیر، اسب و گورخر، بز و گوسفند، شتر، طاووس، هما به‌عنوان نمونه بیشتر بررسی شده است. نمادها و خصوصیات فرهنگی‌شناختی این جانوران ریشه در ایران دارند و جالب اینجاست که برخی از جانوران دیگر مانند عقاب، شاهین، تمساح و مار که در شاهنامۀ فردوسی به آنها پرداخته شده است در ادبیات و فرهنگ سایر کشورها نیز جایگاه ویژه دارند. البته جانوران در ایران به هر نمادی که معرفی شده‌اند چه در کتاب‌ها و چه در آثار باستانی و فرهنگی بسیار فراوان هستند. بیشتر نمادهای جانوری در دنیا به‌واسطۀ ویژگی‌های شاخص و خصلت در رفتار و توانایی‌هایشان دربرابر انسان و سایر موجودات زنده مورد توجه قرار گرفته‌اند. درخصوص گیاهان وضعیت آگاهی و شناخت کمابیش بیشتر بوده است و در نمادشناسی غرب و شرق البته غیر از ایران گیاهان با توجه به لطافت و نوع محصولشان دلیل بر یک صفت یا نماد انسانی قرار گرفته‌اند.
برای مثال، خوشه‌های خرما در مصر و بین‌النهرین نماد حاصلخیزی بوده است و برخی از تصاویر از درخت مقدس به‌ظاهر درخت نخل را نشان می‌دهد. گیاه زیتون نمادی از صلح و آرامش است. درخت سرو نمادی از جاودانگی است به مفهوم حیات پس از مرگ است و به همین دلیل در کنار گورها قبور در یونان باستان، ایتالیا، خاورمیانه، هند و چین برای اینکه اجساد را از پوسیدگی حفظ کند، کاشته می‌شده است.
نشانه‌های فرهنگی شدن و نمادهای هنری، آیینی و مذهبی از تأثیر محیط پیرامون و موجودات زنده بر انسان حکایت دارد. انسان اولیه به‌دلیل ضعف جسمانی دربرابر حیات‌وحش برای بقای خود نیاز داشت تا برای ادامۀ زندگی، بخشی از روش‌های بقاء را از الگوهایی طبیعی فرا بگیرد و به همین دلیل به آنها وابسته بوده است. انسان در مقایسه با سایر موجودات زنده جانوری، موجودی با توانایی فراگیری و یادگیری بسیار بالایی است و همان‌طور که گفته شد تغییر اندازۀ مغز از روی استخوان جمجمه این تغییر پیشرفته را تأیید می‌کند. بسیاری از جانوران به‌ویژه مهره‌داران پیشرفته همچون پرندگان و پستانداران برای بقای خانواده و نسل بعد به‌صورت غریزی و یا مستقیم روش‌های پرواز، شکارکردن و بقا و فرار از دشمن در طبیعت را آموزش می‌دهند. انسان در طول روند تکاملی خود علاوه‌بر ویژگی‌های غریزی که از پیشینیان خود به ارث برده است، ناچار باید از رقبای خود در طبیعت بکر پیشی بگیرد.
انسان بسیاری از توانایی‌های جانوران را فرا گرفته است و در بسیاری از موارد جان خود را از خطراتی که وی را تهدید می‌کرده، نجات داده است. مشخصات و قابلیت‌های زندگی در طبیعت وحشی در بسیاری از این جانوران الگویی برای فعالیت‌های انسانی و رسیدن به فرهنگ محسوب می‌شده‌اند. کما اینکه هنوز هم الگوهای طبیعی برای توسعۀ تکنولوژی مورد استفاده قرار می‌گیرد. چنین وابستگی برای انسان، حیوانات را به‌عنوان نمادهایی از زایندگی و بقا، راهنمای وجود آب، منبع خوراک و حمایت، حفاظت و یا قدرتمندی و صلابت و قلمروطلبی دربرابر دشمنان، معرفی کرد. او با این آموخته‌ها از حیوانات به‌نوعی با تصویرسازی و مجسم کردن آنها در کنار خود، قدردانی و سپاسش از طبیعت را به نمایش گذاشته است.

در میان نقوش پراکنده، نقش‌های سگ‌سانان، خر یا گورخر و گاو وحشی و برخی حیوانات نامشخص به چشم می‌خورد. شایان ذکر است که نقش گاوهای کوهان‌دار در محوطۀ سنگ‌نگاره‌های «شتر سنگ» در طرقبۀ خراسان شباهت ظاهری به نقش گاوهای وحشی در میان سنگ‌نگاره‎های نهبندان (رامینگان) دارد، این نشان‌ها حاکی از این است که گاو وحشی کوهان‌دار زیستگاهی مشترک در این نواحی داشته و در آن ادوار از جاندارانی بوده که برای نگارگران شناخته شده بوده است.
در نقاط مختلفی از جهان که نمونه‌هایی از این آثار به دست آمده است، نیز به‌نوعی روابط انسان با جانوران آن دوره به نمایش گذاشته شده است. طرح‎های جانورانی چون شیر، زرافه، گورخر و گاوهای وحشی در غارهای کشور نامیبیا در آفریقا، یا تصاویر گاوهای وحشی و گوزن در اروپا به‌ویژه در فرانسه و اسپانیا، مؤید این ارتباط است. رسم این تصاویر به‌نوعی برگرفته از احترام و وابستگی انسان به طبیعت است. در بسیاری از این تصاویر نحوۀ شکار و صید جانوران توسط انسان با استفاده از ابزار نمایش داده شده است. در ایران تصاویری که از انسان نمایش داده شده است بیشتر درحال مراسم شکار، رقص و یا اجرای مراسم آیینی است.
یکی از نمادهای ارزشمند به‌دست‌آمده از نگرش هنری انسان به طبیعت به‌ویژه جانوران حضور نمونه‌های ترکیبی از جانوران است، که به نظر می‌رسد بیشتر جنبۀ اسطوره داشته باشند. اسبان بالدار، شیر بالدار، گاو بالدار در (تپۀ سیلک کاشان)، انسان‌هایی با پیکرۀ اسب و سری انسانی (قنطوروس) و با بدنی از شیر بالدار (در تخت جمشید) و یا انسان بالدار و پرندگانی با چهرۀ انسان، نمونه‌هایی از این اشکال هستند که بیانگر ارتباط تنگاتنگ با جانوران و توجه به اختصاصات و توانایی‌های ویژه‌ای در آنها بوده است، که انسان فاقد آنها بوده و در جست‌وجوی رسیدن به آنها روزگار می‌گذرانده است. داشتن بال برای پرواز، استفاده از سر شیر به نشانۀ ابهت و عظمت و وجود پیکره‌هایی عضلانی و قدرتمند از حیوانات همچون شیر، گاو و اسب جنبۀ زیبایی‌شناسانه، تقدس و به‌نوعی آیینی بودن این اسطوره‌ها را بیان می‌دارد.
گربه‌سانان نیز از نمونه‌های نمادهای تصویری حکاکی‌شده بر روی سنگ است که نمونه‌هایی از آن در ایران نیز به دست آمده است. شیر از معروف‌ترین نمادهای ایران باستان است. عظمت و قدرت این گربه‌سان و فراوانی آن در آثار باقی‌مانده از دروان‌های مختلف تاریخی، نشانگر گسترۀ حضور و همه‌جانبۀ این جانور در طبیعت ایران بوده است. براساس مطالعات انجام‌شده فراوانی این جانور در خوزستان، فارس و بوشهر بوده است. آثار مشاهده‌شده بر ستون‌های تخت جمشید و آثار باستانی از دورۀ ساسانی و اشکانی و بعد از آن در حکومت‌های بعد از اسلام، نمایانگر نقش فعال این جانور در طبیعت و حضور در زندگی جامعۀ انسانی و مناسبات آن در ایران بوده است. تصاویر از نحوۀ شکار و کشتن شیر همان‌طور که گفته شد از افتخارات پادشاهان محسوب می‌شده است. نماد شیر در جای‌جای ایران از ستون‌ها و دیوارها تا پرچم و سایر نمادها قابل مشاهده است. دلایل انقراض این جانور در جنوب غربی ایران به سال 1320 می‌توان به عوامل مختلفی مرتبط دانست. مهم‌ترین دلیل انقراض این‌گونه تخریب زیستگاه و تبدیل قلمرو و گسترۀ خانگی تبدیل به اراضی کشاورزی بوده است. تخریب زیستگاه برای این جانور تنها عامل مؤثر نبود چون غذا و شکارهای این جانور نیز به‌دلیل کاهش مواد غذایی و کندن و قطع درختچه‌ها به بسترهای کشت کشاورزی به‌شدت کاهش یافته بود. ضمن اینکه شاید عامل دوم در این راستا شکار طعمه‌های شیر و افزایش گرسنگی به‌دلیل کمبود غذا بوده است. گراز، آهو و گوزن زرد و بسیاری از جانوران دیگر توسط شکارچیان محلی و یا سلطنتی کشته شدند.
سومین عامل شکار خود شیر بوده است. شکار شیر از آنجا که یک افتخار و دلیلی بر رشادت به حساب می‌آمد، یک نوع تفریح و یا بهتر بگوییم نمادی از زور آزمایی بین افراد سلطنتی و یا خوانین بود. از طرفی عواملی که به روابط درون گونه‌ای این جانور بود به این روند در کنار عواملی که ذکر شد به‌شدت کمک کرد. قلمروطلبی، طول عمر و آسیب‌پذیری توله‌های شیرها به‌دلیل کوچک شدن و تداخل قلمروهای زیستگاه به‌وسیلۀ شیرهای نر دیگر و همچنین ازدواج‌های درون خانوادگی و بروز بیماری‌های ژنتیکی در این مورد بسیار مؤثر بوده است. برای ادامۀ مطالعه، به کتاب مراجعه کنید.