راهنمایان در صنعت گردشگری ایران

هر شغل و حرفه‌ای در فرایند اجرایی خود با مسائل و مشکلاتی مواجه است که از ویژگی‌های شغلی یا عوامل محیطی که پیش‌تر از آن یادکردیم نشأت می‌گیرد. شغل راهنمایی گردشگران نیز از این مقوله مستثنا نیست. همان‌گونه که در بخش اثرات اشاره کردیم مشاغل گردشگری علی‌رغم این‌که نسبت به مشاغل در برخی صنایع ساده‌تر ایجاد می‌شوند به علت ویژگی‌هایی چون فصلی بودن، دستمزدهای پایین، افق ارتقای شغلی محدود و غیره، رضایت کمتری برای فعالان خود ایجاد می‌کنند.
مطابق با آمار اعلامی معاونت گردشگری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کشور، تا سال 1399، حدود 12000 نفر در ایران دارای مجوز راهنمایی گردشگران بودند که البته از وضعیت شرایط فعالیت آنها اطلاعات دقیقی در دست نیست. همین عدم اطلاع دقیق از تعداد راهنمایان فعال و عدم سنجش میزان خروج از شغل راهنمایی یکی از مشکلات موجود در مدیریت منابع انسانی در این حوزه است.
از تعداد راهنمای موجود بالغ ‌بر 8500 نفر موفق به کسب مجوز حداقل در یک‌ زبان تخصصی‌شده‌اند که بیش از 6500 نفر از آنها زبان تخصصی انگلیسی دارند. این امر نشان می‌دهد تعداد راهنمایان مسلط بر زبان‌های کشورهای بازار هدف ایران (چین، عراق، ترکیه و غیره) بسیار کمتر از میزان مورد نیاز است و در این زمینه کمبود جدی راهنمای فعال و مسلط به زبان تخصصی وجود دارد.
همچنین در ساختار نظام آموزشی و اهدای مجوز به راهنمایان گردشگری، استانداردسازی رفتاری و حرفه‌ای در خصوص مهارت‌های اجرایی و تجربه راهنمایان صورت نگرفته است و عملا نظامی برای رتبه‌بندی کیفی راهنمایان وجود ندارد که همین امر، ارزیابی و انتخاب راهنما را برای دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگران با مشکل مواجه می‌کند.
طبیعت چهارفصل و غنای تاریخی کشورمان ایران و تنوع فعالیت‌های انواع گردشگری زیارتی، سلامت، تجاری و غیره این ظرفیت را به وجود آورده که راهنمایان گردشگری بتوانند در شاخه‌های تخصصی در مقصدهای گردشگری داخلی فعالیت کنند اما دسته‌بندی موضوعی حوزه فعالیت راهنمایان تنها در دو حوزه صورت گرفته است که نیازمند بازنگری و تعیین درس‌های تخصصی و مجزا برای هر حوزه است.
شغل راهنمایی علی‌رغم دورنمای جذابی که دارد و فرایند نسبتا ساده قانونی که برای ورود به آن طراحی‌شده است با مسائل و مشکلاتی مواجه است که ماندگاری در آن را دشوار می‌سازد. تعداد زیادی از راهنمایان بدون هیچ سابقه تحصیلی و شغلی مرتبط، وارد این عرصه می‌شوند و چنانچه با مشکلات اجرایی این شغل مواجه شوند خروج از شغل را به‌عنوان راهکار انتخاب می‌کنند. برخی از مهم‌ترین مشکلات راهنمایان گردشگری در ایران عبارت‌اند از: 

الف مسائل مربوط به محیط کاری راهنمایان

راهنمایان گردشگری در میدان اجرایی صنعت حضور دارند، از این ‌رو مشکلات موجود در سایت‌های گردشگری را از نزدیک لمس می‌کنند. مشکلاتی که عملا بر نحوه اجرای تور و رضایت‌مندی گردشگران تأثیر مستقیم می‌گذارد و می‌تواند بهره‌وری شغلی آنها را کاهش دهد. مسائلی از قبیل کمبود سرویس‌های بهداشتی، کیفیت پایین مبلمان شهری، نبود تابلوهای راهنمای مناسب به زبان‌های خارجی، نحوه بلیت‌فروشی در اماکن گردشگری، عدم نظارت کیفی بر تأسیسات گردشگری و غیره.
همچنین همان‌گونه که گفتیم شرایط محیطی بر کیفیت تجربه گردشگران تأثیرگذار است و راهنما به‌عنوان تنها نماینده حاضر در محل باید بتواند شرایطی از قبیل وجود صف‌های طولانی، تغییر بدون اعلام برنامه‌های حمل‌و‌نقل، محدودیت‌های ورود به برخی اماکن برای گردشگران خارجی، تفاوت در قیمت‌ها و غیره را مدیریت کند.

ب) مسائل مربوط به شرایط کاری راهنمایان

برخی از مشکلات شغلی راهنمایان مرتبط با شرایط کاری آنان است. مهم‌ترین مشکل در این دسته بالا بودن تقاضا برای ورود به این شغل و رقابت برای به ‌دست آوردن موقعیت‌های شغلی است. سالانه تعداد زیادی از افراد با شرکت در دوره‌های کوتاه‌ مدت و شرکت در آزمون جامع راهنمایان مجوز فعالیت در این حوزه را به‌صورت قانونی به‌دست می‌آورند. در کنار این عده، تعداد زیادی از راهنمایان بدون کارت نیز در این حوزه فعالیت می‌کنند و از آنجاکه هیچ مرجع رسمی برای معرفی فعالان این حوزه وجود ندارد و نظارت کافی بر فرایندهای اجرایی تور از سوی دولت صورت نمی‌گیرد کنترل فضای رقابت سالم در این کسب‌وکار با دشواری‌هایی مواجه شده است.
نکته دیگری که در خصوص شرایط کاری راهنمایان دارای اهمیت است شرایط، امکانات و امنیت شغلی راهنمایان است. فصلی بودن گردشگری، بحران‌های سیاسی، طبیعی، وقایع تروریستی، جنگ‌های داخلی، شیوع بیماری‌ها و عوامل بسیار دیگری بر صنعت گردشگری و فعالیت راهنمایان تأثیر دارد. اغلب راهنمایان با مشکلاتی در خصوص عدم امنیت شغلی، وابستگی به دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری، نداشتن بیمه کاری و حقوق بازنشستگی، عدم وجود قوانین روشن در مورد دستمزد راهنمایان، بی‌انصافی در هنگام پرداخت حقوق راهنمایان، امکان آسیب‌های شغلی در هنگام اجرای تور دست‌وپنجه نرم می‌کنند. شغل راهنمایی همچنان به‌عنوان یک شغل رسمی و تمام‌وقت از جایگاه و منزلت شغلی مناسبی برخوردار نیست درحالی‌که در مقایسه با بسیاری از مشاغل گردشگری این شغل از اهمیت بیشتری برخوردار است زیرا از یک‌سو ویترین و چهره صنعت گردشگری در یک کشور را به نمایش می‌گذارد و از سوی دیگر خود با توجه به تأثیر مستقیمی که در رضایت و بهبود تجربه گردشگر دارد بخش مهمی از محصول گردشگری است.

ج) مسائل ساختاری

عدم هماهنگی بین نهادهای ذی‌ربط برای بسیاری از راهنمایان در فرایند تور مشکل ایجاد می‌کند. برای مثال تقاضای رؤیت پاسپورت همه گردشگران توسط پلیس نیروی انتظامی علی‌رغم وجود کد ناجا و مجوز برگزاری تور که برگزاری تور را با اختلال و وقفه مواجه می‌کند.

د) مشکلات تعامل با مشتریان (گردشگران)

برخی از مشکلات راهنمایان در فرایند اجرای تور از رفتارهای گردشگران ناشی می‌شود. البته بسیاری از راهنمایان اعتقاد دارند مشکلاتشان در مواجه با گردشگران ایرانی و خارجی از نظر ماهوی متفاوت است.
برخی از مسائل راهنمایان در مواجهه با گردشگران داخلی عبارت‌اند از تأخیر بیش ‌از حد و سروقت حاضر نبودن، عدم باور لازم به برنامه تور و برنامه‌ریزی راهنما به این دلیل که به علت تجربه سفرهای قبلی خود را صاحب‌نظر می‌دانند، عدم توجه به توضیحات راهنما، تعصبات شخصی، دور زدن قوانین و حس مسئولیت‌پذیری پایین، انتظار این‌که راهنما وظیفه شاد کردن آنها در سفر را دارد و فرافکنی تمام مشکلات و ارتباط دادن مشکلات به توانایی‌های راهنما. مهم‌ترین مشکلات در مواجه با گردشگران خارجی به تعارضات فرهنگی و رفتاری آنان با جامعه میزبان بازمی‌گردد. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.