بهمن

بهمن، هراسِ همراهِ کوه است. بهمن، یا برف‌کوچ به زبان دَری، یکی‌از مخاطره‌های مهم کوهستان است. از دیزین تا کل‌جنو، تأثیرِ معنوی منفی سقوطِ بهمن و تلفات آن، عمیق و دیرپاست. این‌گونه وقایع هنوز کانونِ گفتمان‌ها و بحث‌های کوه‌نوردان است. از رخداد شاخص و پرتلفاتی چون، 15 بهمن 1388 در دیزین، که منجر به از دست رفتن 8 نفر و واقعۀ 16 آذر 1396 در کل‌جنو با تلفات 9 نفر و دیگر وقایع که در گوشه و کنار کشور، کوه‌نوردان را به‌شکل انفرادی یا دسته‌جمعی در کام خود می‌برد. این پدیده نشان داده که همچنان، یکی‌ از پرتلفات‌ترین مخاطر‌ه‌های کوهستان در ایران است. نکتۀ قابلِ‌تأمل درزمینۀ بهمن این است که توجه به سطح دانش و تجربۀ افرادی که جان خود را در این پدیده از دست داده‌اند نشان می‌دهد که ایشان نه کوه‌نوردانی بی‌تجربه بلکه از کوه‌نوردان حرفه‌ای بوده‌اند. بنابراین درهم‌تنیدکی ویژگی این پدیده و خطاهای انسانی می‌تواند تأثیر خود را در به وجود آمدن چنین فجایعی برجا بگذارد و شاید نتوان نسخه‌ای جامع درزمینۀ علت این رخدادها و جلوگیری از تلفات ناشی از آن‌ها نوشت. اما، علی‌رغم تمامی این موارد، شاید تنها راه و ساده‌ترین روش جلوگیری از این‌گونه تلفات، توجه به عدم ورود به مسیرها و دالان‌های مستعد وقوع بهمن باشد. نه هوای خوب و نه هوای بد متضمن وقوع و عدم‌ وقوعِ صددرصدی آن نخواهد بود. در بسیاری موارد تحت شرایط آسمان صاف و آفتابی شاهد وقوع این پدیده در کوهستان‌ها هستیم. توجه به تلفات ناشی از حوادث بهمن‌ها، در گوشه و کنار کشور، چه در دیزین، در کل‌جنو و در ماسوله و... نشان می‌دهد، رخداد بهمن، مرز جغرافیایی خاصی نمی‌شناسد. امروزه گرمایش جهانی و تغییر آ‌ب‌وهوا به‌شدت فلات ایران را درگیر خود کرده، بنابراین با توجه به روند موجود، می‌توان انتظار داشت که وقوع بهمن‌ها، روندی افزایشی داشته باشد. بهمن‌شناسی یکی از شاخه‌های علوم منابع طبیعی و کوه‌نوردی است، بنابراین در این بخش، به‌شکل خلاصه، مفاهیم مرتبط با شرایط جوی منجر به رخداد بهمن ارائه شده است. برای شناخت بهتر این پدیده می‌توان از جزو‌ه‌های آموزشی بهمن‌شناسی و کتب مرتبط با بهمن استفاده کرد.

بهمن عبارت است از حرکت تودۀ بزرگ برف که بر روی دامنۀ کوه‌ها به‌طرفِ پایین سقوط می‌کند. تودۀ برف ضمن حرکت ممکن است یخ، خاک، سنگ گیاهان را به‌طرفِ پایین حمل کند. بهمن یک پدیدة منقطع بوده و ویژه مناطق کوهستانی پرشیب و دارای برف سنگین است. مناطق پوشیده از برف‌های دائمی نیز دارای بهمن هستند ولی خسارت آن‌ها چندان قابلِ‌توجه نیست، در‌حالی‌که در مناطق دارای برف زمستانی، شدت و خسارت بهمن بسیار زیاد است. تنوع زیاد در خواص برف، آب‌وهوا و شرایط توپوگرافی زمین باعث تشکیل بهمن به شکل‌های متفاوت می‌شود، لذا انواع بهمن را با‌توجه‌به موارد مختلف طبقه‌بندی می‌کنند.

الف- شکل

بر این اساس بهمن‌ها را می‌توان به اشکال زیر طبقه‌بندی کرد.

الف-1- بهمن سطحی (گردوغباری): این نوع بهمن بیشتردر برف‌های تازه و خشک حاصل می‌شود و در آن برف سطحی حرکت می‌کند.

الف-2- بهمن عمقی یا مرطوب: در این نوع بهمن، لایة برف به‌طورِ کامل جدا از جا کنده شده و به پایین حرکت می‌کند و ضمن حرکت حتی مقادیر خام را با خود حمل می‌کند. این نوع بهمن در شرایط آب‌وهوایی ‌خاص ظاهر می‌شود و آن زمانی است که از نظر دمایی کمی متعدل شده و کمی ذوب انجام گرفته باشد. مسیر این نوع بهمن ثابت است.

ب- مواد تشکیل‌دهنده

انواع بهمن در از لحاظ مواد تشکیل‌دهنده را می‌توان به بهمن‌های سنگی (حاوی مقادیر زیادی سنگ)، بهمن‌های خاکی (همراه با لغزش) و... تقسیم کرد.

ج- منشأ

د- اندازۀ بهمن

این طبقه‌بندی به سه صورت انجام می‌گیرد:

د-1- براساس سطح بهمن: بهمن کوچک (کمتر از 3 هکتار)، بهمن متوسط (3 تا 12 هکتار)، بهمن بزرگ (بیش از 12 هکتار).

د-2- براساس فراوانی برف: بهمن‌های همیشگی (گذرگاه‌هایی که در هر ریزش برف، بهمن ایجاد می‌کنند و در هر زمستان چندین بار بهمن مشاهده می‌شود)، بهمن‌های اتفاقی (هر‌چند سال اتفاق می‌افتد)، بهمن‌های نامنظم (این‌ نوع بهمن در شرایط برف سنگین رخ می‌دهد).

د-3- طبقه‌بندی براساسِ قدرت تخریب.

• آب‌وهوا و بهمن

بنا به نظر شیمانسکی (2002)، شرایط جوی مهم‌ترین نقش را در وقوع بهمن دارد. تقریباً 80 درصد بهمن‌ها درهنگام و یا مدت‌کوتاهی پس از بارش به وقوع می‌پیوندد.

عوامل ِچندی در بروز بهمن موثرند. ازجمله مشخصات فیزیکی برف‌ (عمق، لایه‌بندی، نوع بلورها، تراکم، نحوۀ بارش و انباشت برف)، اثر شرایط جوی (دما، باد، بارش)، توپوگرافی (ارتفاع، تندی شیب، جهت شیب، ناهمواری، شکل زمین)، پوشش گیاهی.

از میان سه عامل موثر بر شکل‌گیری بهمن، عوارض زمین، آب‌وهوا و برف‌پشته، ما به بحث تخصصی این کتاب، یعنی مختصری از شرایط جوی ورود می‌کنیم. این سه، جزء موارد موثربر سقوط به بهمن است که برای پیش‌بینی سقوط بهمن نیاز به شناخت آن است. عوارض زمینی مثل جهت شیب، درجه شیب و... به نسبه ثابت هستند. این عوامل نقش عمده‌ای در سقوط بهمن دارند، ولی نیاز به ارزیابی و سنجش روزانه ندارند. اما وضعیت آب‌وهوا و برف‌پشته دارای تغییرهای روزانه و حتی ساعتی است. شناخت به‌موقع از این دو جنبه کمک مؤثری در به سقوط بهمن دارد.

** مقدار بارش برف

در میان تمامی عوامل شرکت‌کننده در تشکیل بهمن‌ها، برف اصلی‌ترین عامل است. برف، مادة اصلی بهمن است. بارش برف تازه عامل شروعِ سقوطِ بیشتر بهمن‌هاست. بیش از 80 درصد سقوط بهمن‌ها در خلال و یا بلافاصله پس از بارش برف اتفاق می‌افتد. برف تازه وزن بیشتری به پوشش برفی موجود وارد می‌کند و اگر پوشش برفی قادر به تحمل وزن اضافی نباشد و یا نتواند با ایجاد پیوندی آن‌را در محل نگهدارد، بهمن سقوط می‌کند. اندازۀ بهمن‌ها تا حدودی بستگی به مقدار بارش برف تازه دارد.

** شدت بارش برف

شدت تجمع برف نیز تقریباً به همان اندازه که مقدار خود برف مهم است، اهمیت دارد. با توجه به اینکه تحت شرایط بارش آرام، برف قابلیت تحمل بار بیشتر و فشردگی را داراست، درحالی‌که‌، در شرایط بارش شدید امکان و فرصت فشردگی لایه‌های زیرین کمتر بوده و احتمال ایجاد ترک و شکاف در آن بیشتر می‌شود. در این مرحله، برف به‌عنوانِ یک ماده شکننده یا الاستیک عمل می‌کند و این امر، چگونگی شروع رخداد بهمن است.

** باران

بارش باران سبک روی برف پشتة سرد، باعث یخ‌زدگی آن و ایجاد یک قشر یخی می‌شود که به استحکام برف پشته می‌ا‌فزاید (‌در زمان‌های بعد این قشر صاف تبدیل به لایۀ لغزشی در زیر برف‌های تازه‌باریده می‌شود). باران‌های سنگین به دو شیوه باعث تضعیف شدن تودة برفی می‌شوند. اول باعث افزایش وزن می‌شوند. دوم، استحکام داخلی تودۀ برف را افزایش نمی‌دهد.

** سرعت و جهت باد

اگر برف به‌عنوانِ معمار اصلی بهمن محصوب می‌شود، مطمئناً باد نقش مجمسه‌ساز را دارد، زیرا باد باعث راندن برف نهشته‌شده و غلطاندن آن و تشکیل توده‌های برف در محل‌هایی که بهمن شروع می‌شود، می‌شود. باد برف‌ها را از دامنه‌های مسیر خود برداشته و آن‌ها را به شیب‌های جدیدی منتقل می‌کند، برف‌ها در داخل چاله‌ها و آبراهه‌ها که از دسترس باد در امان هستند، انباشته می‌شوند. دامنه‌های بادپناه جایگاه واقعی بهمن‌ها هستند. طبیعتاً جهت باد در دامنه‌ها و جبهه‌های رو به باد، سبب راندن و در دامنه‌های پشت به باد، موجب جمع‌ شدن آن می‌شود. دلیل این مسئله کاهش سرعت در دامنۀ پشت به باد است. اگر جهت باد تعیین‌کنندۀ هدف وزش باد باشد، سرعت باد، گذارندۀ بار ِبرف در نقطۀ هدف است. برای برداشت برف‌های تازه‌باریده از زمین سرعت 7 متربرثانیه کافی است. بادها در موقع انتقال برف، دو کار عمده انجام می‌دهند. که هر دو این عمل، موقعیت بهمن را خطرناک می‌کنند.

اول، سبب تجمع برف در نواحی شروع بهمن می‌شود. باد قادر است 3/0 متر برف را به 9/0 برف بادرفتی در ناحیۀ شروع بهمن تبدیل کند. شدت جمع شدن برف بادرُفتی در چاله‌ها و آبراهه‌ها بسیار قابلِ توجه است.

دوم، دومین اثر باد این است که برف‌های حمل شده توسط باد، پس از ته‌نشست دارای تراکم بیشتری نسبت به قبل است. دانۀ برف به‌دلیل فشار زیاد باد، فشرده شده، این عمل اندازۀ دانه برف را کاهش می‌دهد و باعث فشردگی بیشتر آن در محل تثبیت می‌شود.

** دما

دما تقریباً روی تمام عواملی‌که با برف همراه هستند، از نوع بلورهایی که در داخل ابرها تشکیل می‌شوند تا وزن مخصوص و تراکم برف تازه، از نوع و شدت دگرریسی در داخلِ تودة برف تا نحوة انتقال و متراکم شدن لایه‌های فوقانی برف پس از بارش برف جدید و سرانجام در چرخة ذوب و یخ‌زدگی برف در ایام بهار موثر است. تغییرهای دما بسیار مهم‌تر از رقم خود دماست. تغییرهای ناگهانی که فقط چند دقیقه طول می‌کشند، اثر کمی در وقوع بهمن دارد. اما افزایش دما و مداومت اثر آن روی برف پشته‌ها برای چندین ساعت در تغییر پایداری بهمن‌ها بسیار مهم است. این اتفاق در زمان وقوع باد گرم در رشته کوه البرز رخ می‌دهد.

همان‌طورکه ذکر شد، بهمنِ برف، مخاطره‌ای است که وقوع آن به کوه‌ها محدود می‌شود. در مرتفع‌ترین کوه‌ها و معمولاً کوهستان‌های مناطق سرد و مرطوب، بهمن نقش ژئومورفولوژیکی و آب‌شناختی زیادی دارد.‌ از دیدگاه مخاطره، پدیده‌ای دارای اهمیت می‌شود که انسان و دارایی‌هایش را به خطر بیاندازد. بااین‌حال، از میلیون‌ها بهمن که در هر سال رخ می‌دهد، تنها تعداد اندکی باعث خسارت عمده می‌شوند. از ده‌ها بهمنی که اتفاق افتاده، به‌ندرت در فهرست مخاطره‌های طبیعی جهان ثبت شده‌اند. در گزارش‌های ملی و شاید جهانی، وقوع بهمن‌های عظیم به‌عنوانِ بحران، طبقه‌بندی می‌شوند و علاوه‌بر بحث کوه‌نوردی در موارد عدیدۀ دیگر از‌جمله گردشگری، اسکی، اقتصاد کوهستان و... حائز اهمیت هستند.

رویدادهای مخرب زمانی رخ می‌دهند که یک بهمن، مقادیر زیادی واریزه نیز با خود به‌همراه داشته‌باشد. برای مثال به مهلک‌ترین روی‌داد بهمن در بحرانِ زمین‌لرزه عظیم نیم‌کرۀ غربی، می‌توان اشاره کرد. در می 1970، زلزله‌ای در پرو، بهمنِ برف و یخ را از قلۀ نوادوس هواسکاران تحریک و در مسیر حرکت به‌سوی پایکوه، مقادیر زیادی واریزه را با سرعت زیاد با خود به‌همراه آورد و به بهمنِ واریزه تبدیل شد. این بهمن، شهر یانگای را مدفون و حدود 18000 نفر را کشت. بهمن مشابه اما کوچک‌تر، تقریباً در همان مسیر در ژانویۀ 1962 رخ‌ داد و حدود 4000 نفر را کشت. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.