استانداردهای موزه‌ای

این امر بر کسی پوشیده نیست که امروزه موزه‌ها جزء مراکز فرهنگی مهم در کشورهای توسعه‌یافته به شمار می‌روند. شاید از همان ابتدا که موزه‌ها شکل گرفتند چنین مسئولیتی بر عهده‌شان نبود و فقط به‌عنوان مراکزی که بخشی از هویت و تاریخ کشورها را حفظ کنند، مورد توجه قرار می‌گرفتند. روند شکل‌گیری موزه‌ها، این پدیدۀ شهری، براساس دیدگاه‌ها و نگرش‌های مختلفی که جوامع بشری با آن درگیر بوده‌اند، طی ادوار مختلف در کشورهای گوناگون و البته ایران متفاوت بوده است. این مسیرِ زمانی طولانی در دیگر کشورها باعث شده است که امروزه موزه علاوه‌بر کارکرد حفاظتی، کارکرد آموزشی-فرهنگی پررنگ‌تری داشته باشند. حدود دو دهه‌ای است که برخی از کشورهای توسعه‌یافته یا درحال‌توسعه، مانند آلمان، فرانسه، آمریکا، اسلونی، انگلیس و فنلاند، برای رسیدن به موزه‌هایی با کارآیی و کارکرد آموزشی-فرهنگی بالا در جامعه تصمیم به استانداردسازی موزه‌هایشان گرفته‌اند تا هم ازنظر کیفی و هم ازنظر کمی موزه‌ها را سطح‌بندی کرده تا بازدهی بیشتری ازنظر علمی و پژوهشی داشته باشند.

در دهۀ کنونی، شناخت شخصیت و علایق بازدیدکنندگان مختلف یا به عبارت بهتر گروه‌های دارای ویژگی‌های مشابه و انتظارات آن‌ها، عمده‌ترین بخش از دانش مدیریت موزه محسوب می‌شود. به گفتۀ کارشناسان موزه‌داری در دنیا، تقریباً در تمامی الگوها، ارتباط میان موزه و بازدیدکننده به‌عنوان یک تفکر مرکزی و اصلی مطرح می‌شود. اعتقاد به مردم یکی از مراحل آغازین بحث مدیریتی موزه است و ریشه در این پرسش دارد که چگونه می‌توان با بازاریابی بیشتر و حرفه‌ای‌تر بازدیدکنندگان بیشتری را به موزه جذب نمود. درواقع تفکر اصلی و نخستین، تغییر کرده است، لذا دیگر صحبت از کمیت میهمانان برای پر کردن خلأهای مالی نیست بلکه برعکس صحبت از کیفیت انتقال و ارتباط میان بازدیدکننده و موزه است. معمولاً استانداردهای تدوین‌شده برای یک موزه مانند پله‌های نردبان است: پلۀ اول، استانداردهای شرکتی، پلۀ دوم استانداردهای ملی و پلۀ سوم استانداردهای بین‌المللی نردبان هستند. این پله‌ها درواقع نشان‌دهندۀ سطوح مختلف توسعۀ استانداردها به‌شمار می‌روند، زیرا نیازهای یک سازمان خاص مثل سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری را برآورده می‌کنند و غالباً پایه‌ای برای توسعۀ سایر استانداردها محسوب می‌شوند.

درحالی‌که استانداردهای شرکتی معمولاً اختصاصی بوده و تنها برای استفادۀ درون‌سازمانی تهیه می‌شوند، استانداردهای ملی و بین‌المللی برای استفادۀ عموم تهیه و تدوین می‌شوند. استانداردهای شرکتی ممکن است به‌کمک یک کمیته تهیه شوند، اما استانداردهای ملی و بین‌المللی به‌کمک افرادی نوشته می‌شود که با آرامش خاطر و بنا‌به میل خود در کمیته‌هایی با توازن عادلانه شرکت می‌کنند، بدین معنا که اعضای کمیته‌ها نمایندۀ گروه‌های ذی‌نفع شامل مسئولان، متخصصان، کارشناسان فنی و عامۀ مردم هستند. در این کمیته‌ها تمام اختلافات باید پیش از انتشار استاندارد حل شود، به‌طوری‌که توافق یا اجماع حاصل آید. برای شروع تدوین استانداردهای موزه‌ای در یک کشور، لزوم انتشار استانداردها و دستورالعمل‌های قابل‌اجرا درون‌سازمانی است. ایکوم نیز از تدوین این نوع از دستورالعمل‌ها مستثنا نبوده است و از سال 1974م اقدام به انتشار استانداردها و دستورالعمل‌های موضوعی برای موزه‌ها کرده است.

با توجه به مطالب عنوان‌شده برخی از کشورهای اروپایی، آسیایی و آمریکایی براساس دستورالعمل‌ها و معیارهای شرکتی، ملی و بین‌المللی که برای موزه‌هایشان در طول زمان‌های مختلف منتشر کرده‌اند، دست به تدوین استانداردهای موزه‌ای در کشورهایشان گرفته‌اند. براساس نظر ایکوم، استانداردهای موزه‌ای اجراشده در بریتانیا را می‌توان به‌عنوان یک الگوی مناسب برای تدوین استانداردهای موزه‌ای کشور استفاده کرد، این استانداردها به شکل زیر طبقه‌بندی شده‌اند:

الف) استانداردهای موجود، که دربرگیرندۀ کلیۀ فعالیت‌های مرتبط در موزه با عناوین زیر است:

• مقررات قانونی و دولتی؛
• بازرسی؛
• مالکیت‌ها؛
• اصولی اخلاقی؛
• مستندسازی؛
• کتابخانه، آرشیو و اسناد؛
• مراقبت و نگهداری مجموعه‌ها؛
• دسترسی؛
• امنیت؛
• منابع الکترونیک/دیجیتال.

ب) خلاصه دانش موجود دربارۀ بهداشت و ایمنی: این بخش نیز به استانداردهایی درخصوص ضدآفت‌های آلاینده، مجموعه‌های آلی و ارگانیک، سلامت کارمندان در حین کار و مدیریت بحران پرداخته است.

ج) گزیده‌ای از روش‌های ارزیابی برای مجموعه‌های موزه‌ای: شامل طرح‌ها، روش‌ها و اقداماتی است که دیگر کشورها برای بهبود وضعیت موزه‌هایشان انجام داده‌اند.

د) تضمین کیفیت: کارشناسان در بریتانیا یک سیستم خودارزیابی برای سازمان‌های کوچک، داوطلبانه و موزه‌ها طراحی کرده‌اند. در این سیستم که به‌صورت یک بستۀ کاری ساده طراحی می‌شود و به‌راحتی برای هر سازمانی قابل استفاده است، رویکردی منعطف و مرحله‌به‌مرحله از اجرای کیفیت ارائه می‌شود. در این بستۀ کاری که به‌طور خاص حوزۀ کیفیت را پوشش می‌دهد، هدف، افزایش بهبود مستمر از طریق خودارزیابی است. این سیستم به کارکنان و کمیته‌های مدیریتی کمک می‌کند که تشخیص دهند سازمان چه کارهایی را خوب انجام می‌دهد و برای بهبود، چه اقداماتی باید انجام شود. این منبع یک طرح خودارزیابی برای کمک به سازمان‌هاست تا تشخیص دهند که چه اندازه درست از مجموعه‌هایشان نگهداری می‌کنند، همچنین شاخصی برای اینکه چه بهبودهایی و در کجاها مورد نیاز است را ارائه می‌دهد و چهارچوبی عملی برای اندازه‌گیری پیشرفت در آینده نیز فراهم می‌کند. این منبع الگوهای روشن و واقع‌گرایانه را برای موزه‌ها، آرشیوها و مجموعه‌های کتابخانه‌ای تبیین می‌کند و هدف آن راهنمایی یک مؤسسه دربارۀ گام‌هایی است که برای ایجاد پیشرفت باید بردارند. سیستم نظارت بر وضعیت موزه‌ها در بریتانیا برای همه‌چیز از اثر موزه‌ای تا کل موزه طراحی شده و دارای سه سطح: 1- بنیادی؛ 2- خوب؛ و 3- بهینه است. این سه سطح می‌توانند برای اندازه‌گیری کیفیت کاری در نُه دستۀ زیر به کارگرفته شوند:

• سیاست؛
• ساختمان‌ها؛
• انبار؛
• سرایداری یا متولیان؛
• اداره؛
• نظارت و کنترل محیطی؛
• محافظت؛
• کپی‌های جانشین و رسانه‌های مدرن؛
• آمادگی بحران.

ه) طرح ثبتی: برای موزه‌ها و گالری‌های بریتانیا درواقع یک طرح استاندارد حداقلی است که عملکرد موزه‌ها را براساس استانداردهای پذیرفته‌شدۀ تخصصی می‌سنجد. اهداف طرح ثبتی عبارتند از:

• تشویق همۀ موزه‌ها و گالری‌ها به رسیدن به استانداردهای حداقلی موردتوافق، به نفع کاربر؛
• تحکیم اعتماد عمومی به موزه‌ها به‌عنوان متولّیان میراث مشترک؛

تقویت یک بنیان اخلاقی مشترک برای همه بدنه‌های دخیل در حفظ میراث که در تعریف «موزه» می‌گنجند.
هیأت‌های ثبتِ هر درخواست، بررسی می‌کنند و تصمیم می‌گیرند که موزه چه درجه‌ای را کسب کند:

• ثبت کامل: بدان معناست که همۀ معیارهای استاندارد را موزه کسب کرده است.
• ثبت موقت: موزه نمی‌تواند همۀ معیارها را فوراً کسب کند، اما قصد دارد آنچه را که ضروری است در یک دورۀ معقول کسب کند.
• مردود: موزه در کسب معیارهای استاندارد، ناموفق بوده است.
  موزه با کمک روش‌های بازنگری، این امکان را می‌یابد که عملیات و فعالیت‌هایش را ارزیابی کرده و حمایت کند، همچنین نظر متخصصان سایر موزه‌های منطقه را جلب کند. روش ارزیابی یک هویت ملی دارد و بر ارتقای سطح موزه‌ای در کل کشور متمرکز است.