گردشگری سلامت در رویکردی جامع

اولويت‌دهي به گردشگري سلامت ( در ایران)
گردشگري سلامت يكي از انواع روبه‌رشد گردشگري در سراسر جهان است. در جريان رشد سريع اين نوع گردشگري، دولت‌ها و بخش خصوصي، فعالانه درصدد توسعة كسب و كارهاي گردشگري سلامت به‌عنوان يك بخش جديد در بازار هستند و توسعة اين صنعت را به‌مثابة اقدامي اولويت‌دار براي متنوع‌سازي هرچه بيشتر اقتصاد گردشگري و نيز كمك به بخش سلامت كشورشان لحاظ مي‌كنند. عوامل چندي حاكي از ضرورت اين اولويت‌دهي و بهره‌گيري هرچه سريع‌تر از فرصت‌هايي است كه گردشگري سلامت فراروي توسعة كشور قرار مي‌دهد.
در ادامه، مهم‌ترين ويژگي‌هايي كه اين صنعت را به بخشي ممتاز تبديل نموده است از منظر اقتصادي، اجتماعي- فرهنگي و زيست‌محيطي تبيين مي‌شود.
لزوم اولويت‌دهي به گردشگري سلامت از منظر اقتصادي
با بررسي ويژگي‌هاي اقتصادي گردشگري سلامت؛ موارد متعددي را مي‌يابيم كه هر كدام به‌ نوبة خود، توسعة اين نوع گردشگري را توجيه‌پذير مي‌‌نمايد. اين موارد در قالب 7 مزيتي كه ماهيت خاص گردشگري سلامت را به تصوير مي‌كشند خلاصه مي‌شود.
رشد تضميني تقاضاي گردشگري سلامت
امروزه عوامل بسياري موجب رشد بيش‌ازپيش بازار گردشگري سلامت شده‌ است؛ اما «پيري جمعيت» و افزايش «اميد به زندگي» دو عامل كليدي رشد اين بازار هستند. ساختار جمعيت يكي از عواملي است كه مي‌تواند توسعة گردشگري سلامت را تحت تأثير قرار دهد؛ به‌عبارتي، ميان تركيب سني جمعيت و تمايل براي انجام سفر به‌منظور حفظ يا بهبود سلامتي، رابطه‌اي قوي وجود دارد.هرقدر جمعيت به‌سمت پيري به پيش مي‌رود نياز به انجام چنين سفرهايي تقويت مي‌شود.علاوه‌بر آن، اميد به زندگي نيز بر ميزان تقاضاي گردشگري سلامت اثرگذار است؛ بدين صورت كه اميد به حيات طولاني‌تر، انگيزه‌هاي حفظ سلامتي فرد و درنتيجه تمايل وي به انجام سفر با چنين هدفي را افزايش مي‌دهد.
از اين‌رو، در ادامه روندهاي حاكم بر تركيب جمعيت جهاني با تأكيد بر ورود جمعيت جهاني به مرحلة پيري و افزايش اميد به زندگيرا بررسی می‌کنیم؛ چراكه اين عوامل، گواهي بر رشد تضميني تقاضا براي گردشگري سلامت به‌شمار مي‌روند.
الف) پير شدن جمعيت جهان
در حال حاضر، كرة زمين 3/7 ميليارد نفر جمعيت دارد كه 4/50 درصد آن را مردان و 6/49 درصد را زنان تشكيل مي‌دهند. حدود يك‌چهارم از اين جمعيت زير 15 سال؛ 62 درصد، بين 15-59 سال و 12 درصد باقي‌مانده بيش از 60 سال سن دارند. اين در حالي است كه جمعيت جهاني با شتاب زيادي به‌سمت پير شدن به پيش مي‌رود تا آنجاكه نرخ رشد جمعيت 60 سال به بالا، از 5 درصد در سال 2014 به 9 درصد در سال 2050 خواهد رسيد. به عبارت ديگر، گروه سني 60 سال به بالا، تا سال 2050 به بيش از دوبرابر (از 901 ميليون نفر در سال 2015 به 1/2 ميليارد نفر در سال 2050) و تا سال 2100 به بيش از سه‌برابر (2/3 ميليارد نفر) افزايش خواهد يافت. اين رشد در جمعيت مسن جهاني به مفهوم افزايش بازار در دسترس براي گردشگري سلامت خواهد بود؛ يعني افرادي كه نياز به مراقبت بيشتر دارند و متعاقباً براي انجام سفر با چنين دلايلي حاضر به پرداخت هزينه هستند. به‌علاوه اين‌كه جمعيت مسن را غالباً افرادي تشكيل مي‌دهند كه براي انجام سفر استطاعت مالي دارند. نمودار زیر سهم هريك از مناطق در روند مسن شدن جمعيت جهان را به تصوير مي‌كشد.

سهم هريك از مناطق در افزايش جمعيت مسن در جهان
همان‌گونه كه نمودار نشان مي‌دهد؛ بيشترين سهم در افزايش سن جهاني به كشورهاي منطقة آسيا تعلق دارد؛ درست همان‌‌ جايي‌كه بيشتر بازارهاي گردشگري سلامت ايران در آن متمركز شده‌اند.
جدول 1-5. تركيب سني و جمعيت كشورهاي منطقه در زمان حال و آينده
يكي ديگر از شاخص‌هايي كه مي‌توان به‌منظور سنجش ميزان پيري جمعيت به‌كار گرفت، ميانگين سنيجمعيت است. اين ميانگين، جمعيت را به دو نيمة مساوي تقسيم مي‌كند و به‌نوعي مرز بين پيري و جواني را تعيين می‌کند؛ از اين‌رو هرقدر ميانگين سني افزايش يابد، تركيب جمعيت به‌سمت پير شدن به پيش مي‌رود. بنابر پيش‌بيني‌ها، ميانگين سني جمعيت جهان از 30 سال به 36 سال در سال 2050 و 42 سال در سال 2100 خواهد رسيد.
بنابراين، شاخص ميانگين سني نيز روند پير شدن جهاني و متعاقباً افزايش درخواست براي گردشگري سلامت را تأييد مي‌‌‌‌‌كند.
ميانگين سني در مناطق مختلف جهان- حال و آينده
سال
منطقه 2015 2020 2030 2050
جهان 6/29 9/30 1/33 1/36
آفريقا 4/19 8/19 2/21 8/24
آسيا 3/30 1/32 4/35 9/39
اروپا 7/41 7/42 1/45 2/46
آمريكاي لاتين و كارائيب 2/29 31 5/34 2/41
آمريكاي شمالي 3/38 9/38 4/40 1/42
اقيانوسيه 6/33 3/34 7/35 4/37
ب) افزايش اميد به زندگي
يكي ديگر از عواملي كه مي‌تواند بر تقاضاي گردشگري سلامت تأثير بگذارد، ميزان اميد به زندگي است. اميد به زندگي شاخصي است كهمتوسط طول عمر در يك جامعه و به‌عبارتي ميزان توقع اعضاي جامعه از طول عمرشان را نشان مي‌دهد؛ مسلماً هرقدر احتمال ادامة حيات براي افراد افزايش يابد، تلاش ايشان براي حفظ و يا بهبود سلامتي نيز افزايش خواهد يافت.بنابراين، گزارش‌هاي جهاني مبني‌بر بالا رفتن سطح اميد به زندگي، خود مي‌تواند نويددهندة افزايش تقاضا براي سفرهايي با هدف سلامتي باشد.
در حال حاضر، اميد به زندگي از 65 سال براي مردان و 69سال براي زنان در طي سال‌هاي 2000-2005 به سن 68 سال براي مردان و 73 سال براي زنان در طي سال‌هاي 2010-2015 رسيده است. پيش‌بيني مي‌شود اميد به زندگي در سطح جهاني از 70 سال در طي دوره 2010-2015 به 77 سال در طي 2045-2050 و 83 سال در طي 2095-2100 برسد.
2.1.2 بالا بودن ضريب تكاثري گردشگري سلامت
ازآنجايي‌كه محصولِ محوري مورد تقاضا در گردشگري سلامت، عنصر «سلامتي» است، بديهي است كه توسعة اين نوع گردشگري، سهم صنعت سلامت در توليد ناخالص داخلي را افزايش مي‌دهد.
كاملاً واضح است كه آثار مثبت اقتصادي اين نوع گردشگري صرفاًبه محصولِ محوري آن محدود نمي‌شود؛ بلكهمانند ساير انواع گردشگري، ايجادكنندة تقاضا براي عناصر مرتبط با حوزة گردشگري ازجمله حمل و نقل، اقامت و غيره است. لذا رشد گردشگري سلامت به‌معناي ايجاد تقاضاي هم‌زمان براي هر دو حوزة «سلامت» و «گردشگري» است؛ بدين معنا كه مخارج گردشگران سلامت از طريق دو شريان اصلي اقتصاد يعني سلامت و گردشگري و سپس صدها شريان فرعي به اقتصاد جامعة محلي تزريق مي‌شود. براساس همين منطق، ضريب تكاثري گردشگري سلامت نسبت‌به ساير انواع گردشگري بالاتر است و اين ويژگي، گردشگري سلامت را به فرصتي بي‌بديل در جهت رونق اقتصادي مقصد تبديل مي‌كند.
3.1.2 فصلي نبودن تقاضاي گردشگري سلامت
فصلي نبودن تقاضا را مي‌توان از ماهيت هر دو گونة گردشگري سلامت برداشت نمود. همان‌طوركه می‌دانیم صنعت تندرستي صنعتي فعال است كه محصولات و خدماتي را با هدف ايجاد احساس سلامتي بيشتر و بهبود سطح سلامتي افراد، كاهش اثرات سالخوردگي و يا پيش‌گيري از ايجاد بيماري به افراد سالم عرضه مي‌كند؛ افرادي كه به‌صورت داوطلبانه مشتريان اين صنعت مي‌شوند و تقاضاي آن‌ها صرفاً محدود به فصل به‌خصوصي از سال و يا يك دورة سني خاص نمي‌شود؛ براي مثال، افراد ممكن است هر چند وقت يك‌بار براي فرار از دغدغه‌هاي زندگي روزمره و فشارها و تنش‌هاي شغلي، بدون در نظر گرفتن تمام شرايط محيطي، سفري با هدف تن‌آسايي در اسپا و تجربة يك ماساژ سنتي به‌منظور فراغت روحي و تجديد قواي جسمي و ذهني را برگزينند.
در حوزة گردشگري پزشكي، فصلي نبودن تقاضا به‌طور ويژه‌‌تري نمود پيدا مي‌كند؛ درواقع صنعت بيماري (طب متعارف)، صنعتي منفعل است كه محصولات و خدماتي را با هدف درمان علائم بيماري يا رفع امراض به افراد بيمار ارائه مي‌دهد؛ افرادي كه به اجبار و از روي ضرورت، مشتريان اين صنعت ميشوند.
در بطن تعريف اين صنعت، مفاهيمي چون «اجبار» و «ضرورت» تقاضا، فصلي نبودن گردشگري پزشكي را به‌وضوح منعكس مي‌كنند. درحقيقت فردي كه از يك عارضه يا بيماري مزمن رنج مي‌برد نمي‌تواند درمان خود را به تعويق بياندازد يا به فصل به‌خصوصي از سال موكول كند؛ براي مثال، يك گردشگر پزشكي با هدف پيوند عضو هيچ‌گاه در انتظار شرايط آب و هوايي مطلوب، تعطيلات فصلي يا ركود قيمتي خدمات مقصد و تورهاي لحظه آخري نمي‌ماند و براي بهبود وضعيت سلامتي خود در اولين فرصت و به‌محض تجويز پزشك، اقدام به سفر مي‌كند.
4.1.2 قابليت پيش‌بيني و كنترل‌ تقاضاي گردشگري سلامت
مصون ماندن گردشگري سلامت از پيامدهاي ويران‌گر بحران اقتصادي جهان بر صنعت گردشگري، جذابيت گردشگري سلامت را براي سياست‌گذاران اين عرصه افزايش داده است؛ چراكه آسيب‌پذيري گردشگري انبوه وحتي بسياري از انواع «گردشگري باعلایق خاص» در برابر رويداد هاي كلان سياسي، اقتصادي، اجتماعي؛ نظير حادثة 11 سپتامبر، بمب‌گذاري‌هاي لندن و بحران جهاني اقتصاد كه ازآغاز هزارة جديد چندين با رصدمات خود رابر اقتصاد گردشگري وارد ساخته و با نرخ‌هاي رشد منفي، ثبات وآرامش اقتصاد هاي متكي به گردشگري ر ا برهم ريخته است موجب شد دولت‌ها به چاره‌انديشي درخصوص راهكارهايي براي پايدار كردن اثرات مثبت اقتصادي گردشگري بپردازند و بر توسعة گونه‌هايي ازگردشگري روي آورندكه ضمن بهره‌مندي از درآمد هاي گردشگري، ضربه‌ پذيري كمتري درمقابل متغير هاي كلان داشته باشد. به‌واقع، گردشگري سلامت؛ پاسخي براي حل اين مسائل است.
درحقيقت، برخلاف محصول ساير انواع گردشگري كه ازمنظر اقتصادي، محصولي «لوكس» به حساب مي‌آيند؛ «ضروري» بودن ماهيت محصول گردشگري سلامت به‌خصوص در نوع پزشكي آن، مشتري را ناگزير به استفاده از اين محصول مي‌كند؛ درنتيجة اين امر، تقاضاي گردشگري سلامت كمتر از ديگر انواع گردشگري، تحت تأثير متغيرهاي اقتصادي محيط كلان؛ نظير افزايش نرخ ارز مقصد نسبت‌ به مبدأ گردشگري و محيط خرد؛ نظير كاهش درآمد قابل تصرف قرار مي‌گيرد و به بحران‌هاي اقتصادي مقاومت بيشتري نشان مي‌دهد و درنهايت، پيش‌بيني‌پذيري و كنترل‌پذيري گردشگري كه از دغدغه‌هاي هميشگي مقاصد گردشگري بوده است در اين نوع گردشگري قابليت تحقق بيشتري مي‌يابد. برای مطالعة بیشتر به کتاب مراجعه کنید.