اقتصاد و فرهنگ

محورهاي سياست‌گذاري اقتصاد فرهنگ

1- سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي براساس صنايع فرهنگي/ صنايع خلاق

«صنايع فرهنگي»از ديدگاه "آدورنو"با مفهوم«صنايع فرهنگي جديد»يا "صنايع خلاق" متفاوت است. آدورنو معتقد بود كه براي همگان،حق دسترسي به مصرف فرهنگي بايد وجود داشته باشد، ولي در مفاهيم صنايع فرهنگي جديد، ايجاد حق دسترسي به توليد فرهنگي علاوه‌بر حق دسترسي به مصرف فرهنگي، براي همگان مطرح است. از نمونه‌هاي صنايع فرهنگي جديد، مي‌توان به اينترنت و شبكه‌هاي اجتماعي مجازي اشاره كرد.

در سياست‌گذاري‌هاي صنايع فرهنگي جديد يا صنايع خلاق، دسترسي عموم مردم به توليد و مصرف صنايع فرهنگي از اهميت ويژه‌اي برخوردار شده‌اند؛ به‌طوري‌كه در آن كودكي از قشر فرودست ساكن نواحي مرزنشين ايران هم با داشتن امكانات اوليه، فرصت يا امكان توليد فرهنگي و هنري را دارد.

2- سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي بر اساس توليد/ مصرف

بعد از انقلاب ديجيتالدر سال 1980 و تغييرات سبك زندگي و تحولات فرهنگي، مفهومي در صنايع فرهنگي شكل گرفت كه حكايت از ديناميسم يا پويايي فرهنگي دارد و آن شكل‌گيري مفهوم «صنايع خلاق» يا«صنايع فرهنگي جديد» است. اگر دوگانۀ توليد فرهنگي و مصرف فرهنگي را يكي از محورهاي سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي بهحساب آوريم، افزايش توليد فرهنگي و توسعۀ آن‌ها در قلمرو پويايي فرهنگي است كه مشتمل بر فعاليت‌هاي رسانه‌اي جديد مبتني بر خدمات فناوري اطلاعات و ارتباطات و تحولات دنياي ديجيتال در كنار احياي رويه‌هاي طراحي و صنايع دستي است كه روي‌هم‌رفته قلمرو صنايع خلاق را شكل مي‌دهند و سياست‌ گذاري‌هاي فرهنگي را نه‌تنها به‌سوي مصرف، بلكه به‌سوي توليدات فرهنگي سوق مي‌دهند.

3- سياست گذاري‌هاي فرهنگي براساس مشاوره/ مشاركت فعال

طيفي ديگر از سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي را مي‌توان در نحوۀ عملكرد سياست‌گذاري فرهنگي به‌صورت مشاوره و يا مشاركت فعال در نظر گرفت. اصولاً فرايند تدوين سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي در بسياري از جوامع، جرياني داخلي و وظيفۀ كارمندان دولت و سياست‌مداران بوده است؛ اما در برخي از كشورها نظير هلند كوشش‌هايي صورت گرفته تا دربارۀ سياست‌ها با مردم هم، مشورت و رايزني صورت گيرد.

بديهي است هر اندازه كه از سياست مشاوره به‌سمت مشاركت فعال حركت شود، اهداف و استانداردهاي موفقيت حاصل از اين مشاركت فعال، به مطالبات مردم نزديك‌تر است و خود اين فرايند بخشي از جامعۀ مدني را توانا و ترغيب مي‌كند تا در مواردي مسئوليت بپذيرند و اغلب حس كنند كه اتفاقاًدر اين زمينه‌ها حرفي براي گفتن دارند. توسعۀ صنايع فرهنگي جديد كه وجه غالب‌شان تعامل‌گري و ايجاد فرصت مشاركت در امر توليد و توزيع محصول است، خود‌به‌خود زمينه را براي مشاركتي‌تر شدن فرايندهاي سياست‌گذاري فرهنگي فراهم مي‌آورد.

4- سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي براساس تك فرهنگي/ چند فرهنگي

نوع ديگر از سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي براساسسياست‌هاي تك‌فرهنگي و يا چندفرهنگياست. دموكراتيزه كردن فرهنگ ريشه در باور فلسفي به يونيورساليسم يا جهاني‌گرايي و تك‌فرهنگ‌گرايي جهاني دارد؛ ولي دموكراسي فرهنگي ريشه در چندفرهنگ‌گرايي يا پلوراليسم دارد. برداشت آدورنو از صنعت فرهنگ تاحدي بسته‌به شرايط زماني و مكاني دورۀ خود اوست كه به تك‌فرهنگ‌گرايي مي‌پردازد.

عصر پروپاگاندا يا تبليغات سياسي جهت‌دار كه عصر اثرات مستقيم، فوري و جادويي رسانه‌هاي بزرگ و دريافت‌كنندگان منفعل بود، همۀ زمينه‌ها را براي تك‌فرهنگي كردن يا به‌عبارتي تك‌صدايي كردنفراهم كرده بود؛ اما پس از «رخداد مي‌ 1968» و سربرآوردن جنبش‌هاي اجتماعي جديد و رشد فناوري‌ها و وقوع انقلاب ديجيتال در سال 1980، رفته‌رفته زمينه براي شنيده شدن صداهاي خاموش متعلق به ديگران و چندصدايي فرهنگي يا تنوع فرهنگي فراهم شد.

بدينترتيب مي‌توان گفت ظهور و تثبيت صنايع فرهنگي جديدبه‌معناي تدوين سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي با رويكرد به «تنوع فرهنگي» و چندصدايي يا «پلوراليسم فرهنگي» و حركت به‌سمت دموكراسي فرهنگي بوده است.

در سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي معطوف به دموكراتيزه كردن فرهنگ، به سياست‌هاي فرهنگي مصرف‌گرا توجه مي‌شود و جامعه واحد و يكپارچه است؛ ولي در سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي معطوف به دموكراسي فرهنگي، به سياست‌هاي فرهنگي توليدگراي معطوف به مصرف ديده مي‌شود و جامعه متكثر و  دارای چند فرهنگ است.

5- سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي براساس دولتي/ خصوصي

دوگانۀ سياست‌گذاري‌هاي دولتي و خصوصي، يكي ديگر از محورهاي سياست‌گذاري در كشورهاست. هر اندازه كه «صنعت فرهنگ» وابسته به سازمان‌هاي عريض و طويل قدرتمند، پول و سرمايه‌هاي كلان و رسانه‌هاي بزرگ بود، «صنايع فرهنگي جديد» با ايجاد مناسبات تجاري خصوصي اين زنجيره را تاحدي بر هم زدهاست. گرچه همچنان منافع مشترك، خط قرمزهاي مشترك، سياست‌هاي همسو و مسائلي از ايندست وجود دارند، تمركززدايي، سياستي است كه با ظهور و تكوين صنايع فرهنگي جديد به وجود آمده است. سياست‌گذاري‌هاي تمركززدا از قدرت دولت در سياست‌گذاري‌ها مي‌كاهد.

درنهايت مي‌توان مسير حركت سياست‌گذاري فرهنگي از كران «دموكراتيزهكردن فرهنگ» به‌سوي كران «دموكراسي فرهنگي» را با مجموعه‌اي از دوگانه‌هاي سياستي مندرج در سند سياستي واحد پژوهش و توسعۀ سياست فرهنگي شوراي اروپا در سال 1999، به‌صورت شماتيك در جدولزیرمشاهده كرد:

مسير‌گذار سياستگذاري‌هاي فرهنگي

سياست دموكراسي فرهنگي در كشورهايي نظير ايرلند، فنلاند و انگلستان با اعتقاد به ماهيت خاص و ارزش قائم بهذات امور فرهنگي، به اصلي چون اصل «حفظ فاصله» متمسك مي‌شوند تا از دخالت‌هاي سياسي دولتي در حد توان اجتناب كنند. طبق اين اصل، بودجۀ مصوب پارلمان براي امور فرهنگي به چند تشكل شبه‌مستقل نظير شوراهاي هنري داده مي‌شود تا خودشان نحوۀ مصرف بودجه را تعيين كنند.

البته ازجمله آسيب اين رهيافت، دورماندن از كنترل دولت، اعمال سليقه و ذائقۀ عده‌اي خاص و حتي دورماندن از چشم عموم مردم است. درست همانطور كه "آدورنو" از فرهنگ و هنر «نخبه» درمقابل فرهنگ و هنر «عامه» دفاع مي‌كند. جدولزیر، دوگانۀمحوري سياست‌گذاري‌هاي فرهنگي و رهيافت هر يك به مسئلۀ«صنايع فرهنگي» را به‌صورت خلاصه نشان داده است.

سياستگذاري‌هاي فرهنگي و صنايع فرهنگي