مدل ماتریس حسابداری اجتماعی و کاربرد آن

مقدمه‌ای مفهومی بر مدل‌سازی سادۀ ماتریس حسابداری اجتماعی

شناخت ساختار داده- ستانده به شما در یادگیری ماتریس حسابداری اجتماعی یاری می‌کند. در مدل‌سازی داده- ستانده از تقاضای نهایی در ستون سمت راست و ارزش افزوده در سطر پایین صرف‌نظر می‌کردیم. معاملات بین‌بخشی میان بخش‌های اقتصادی به‌طور درونزا باقی مانده و قسمت‌های تقاضای نهایی و ارزش افزوده برونزا می‌شوند.
در ماتریس حسابداری اجتماعی، ساختار را طوری گسترش می‌دهیم تا تمام معاملات اقتصاد را در بر گیرد؛ در این حالت می‌توان تمام معاملات کالا و خدمات و جریان پولی مربوط به آن‌ها را در کل اقتصاد ثبت کرد. ماتریس حسابداری اجتماعی نشان می‌دهد که پول چطور در اقتصاد/جامعه جریان می‌یابد. نسخۀ بسیار سادۀ ماتریس حسابداری اجتماعی سه جزء مهم یعنی فعالیت‌های اقتصادی، عوامل تولید و نهادها را مورد توجه قرار داده و ما را قادر می‌سازد تا نحوۀ عملکرد جامعه در ارتباط با آن‌ها را به تصویر بکشیم.

مفاهیم کلیدی نهادها، فعالیت‌های تولیدی و عوامل تولید

شکل زیر یک تصویر ساده‌شده از مفاهیم ماتریس حسابداری اجتماعی است که جریان‌های پولی در جامعه را نشان می‌دهد.

اکنون هر عنصر را به صورت مجزا بررسی خواهیم کرد:

•  نهادها: این واژه چندان آشنا به نظر نمی‌رسد. اگر این واژه برای شما مفهومی به همراه ندارد، آن را مانند یک خانوار، یعنی خود و خانواده‌تان در نظر بگیرید. این مفهوم ساده‌شده برای مدتی و تا زمانی که توضیحات دقیق‌تری ارائه شود کفایت می‌کند.
• فعالیت‌های تولیدی: دایرۀ بالا در شکل فعالیت‌های تولیدی را نشان می‌دهد که درواقع همان داده- ستانده است. در فعالیت‌های تولیدی، بخش‌های اقتصادی به خرید و فروش کالاها و خدمات می‌پردازند. همان‌طور که در داده- ستانده آموختیم، بخش‌های اقتصادی برای تولید ستانده به داده‌هایی از سایر بخش‌ها وابسته هستند که ممکن است به‌صورت کالای واسطه‌ای یا کالای تکمیل‌شده برای رفع تقاضای نهایی به آن‌ها فروخته شود.
•  عوامل تولید: می‌توان این جزء را مانند یک بازار معاملۀ عوامل تولید یا صرفاً یک بازار معاملۀ نیروی کار و سرمایه در نظر گرفت. درست مانند هر بازار دیگری ازقبیل بازار ارز خارجی، بازار تره‌بار یا بازار مسکن، باید خریداران و فروشندگانی وجود داشته باشند تا مانند یک بازار داد و ستد عمل کند. آنچه خریداران و فروشندگان در این بازار معامله می‌کنند نیروی کار و سرمایه است. توجه داشته باشید که واژۀ سرمایه در اینجا مفهومی وسیع‌تر از آنچه در مباحث حسابداری و مالی داشته، دارد.

حال نحوۀ جریان کالاها، خدمات و پول را در جامعه مرحله به مرحله طی می‌کنیم تا دریابیم خریداران نیروی کار چه کسانی هستند، چرا نیروی کار را خریداری می‌کنند، صاحبان نیروی کار چه کسانی هستند و چرا نیروی کار در بازار داد و ستد می‌شود.

تعاملات سه‌جانبه در جدول ماتریس حسابداری اجتماعی

در ساختار ماتریس حسابداری اجتماعی هر جزء با اجزاء دیگر به‌گونه‌ای منحصربه‌فرد در تعامل است. درک ساختار اصلی و جریان‌های بین سه عنصر آن بسیار مهم است. در ادامه، هر جریان را به‌طور مجزا بررسی خواهیم کرد.

گام 1: جریان بین نهادها و فعالیت‌های تولیدی
نهادها از خانوارها، شرکت‌ها و دولت‌ها تشکیل شده ولی بیایید برای تسهیل موضوع تنها بر بزرگ‌ترین جزء یعنی خانوارها تمرکز کنیم. همان‌طور که قبلاً گفته شد، اگر همچنان واژۀ خانوار برایتان ناآشناست، می‌توانید خودتان را به جای آن قرار دهید. شما حتماً در زندگی چندین تقاضای نهایی برای کالاها و خدمات دارید و احتمالاً باید در زندگی روزمره سیب، آب پرتقال، برنج، نان، پوشاک، نوشت‌افزار و بنزین خریداری کنید. این کالاها از کجا آمده یا چه کسی آن‌ها را تولید کرده است؟ در سفر می‌خواهید در هتلی خوب اقامت کنید و ممکن است از خدمات آب‌درمانی هتل نیز استفاده کنید. شما خدمات آب‌درمانی فوق را نه به‌عنوان کالایی ملموس، بلکه به‌عنوان خدمتی ناملموس یا تجربه‌ای لذت‌بخش خریداری می‌کنید. حال این پرسش مطرح می‌شود که چه کسی این تجربۀ آب‌درمانی را به‌عنوان یک محصول ناملموس و لذت‌بخش تولید کرده است؟
همان‌طور که پیکان (1) در شکل فوق نشان می‌دهد، شما به‌عنوان نهاد برای رفع تقاضای نهایی خود کالاها و خدماتی را از بخش‌های اقتصادی خریداری کرده و همزمان باید پولی را برای محصولاتی که مصرف کرده‌اید بپردازید. جریان پولی از شما (یعنی نهاد) به بخش‌های اقتصادی وارد می‌شود که ممکن است بخش کشاورزی برای خرید سیب، بخش صنعت برای پوشاک، نوشت‌افزار و بنزین یا بخش خدمات برای خدمت آب‌درمانی باشد. جریان پول برای مصرف کالا و خدمات با پیکان (2) در شکل نشان داده شده است. این جریان درواقع نحوۀ دریافت پول توسط بخش‌های اقتصادی از نهادها به خاطر مصرفشان است. فعالیت‌های تولیدی در قبال ارائۀ کالاها و خدمات از شما (یعنی نهادها) پول دریافت می‌کنند.

گام 2: جریان بین فعالیت‌های تولیدی و عوامل تولید
هنگامی که فعالیت‌های تولیدی (یعنی بخش‌های اقتصادی) به نیاز شما به ستانده به‌عنوان تقاضای نهایی مانند سیب، پوشاک، برنج، رایانه، آب پرتقال و تلویزیون پلاسما یا برای خدماتی مانند آب‌درمانی و یک اتاق تمیز هتل پاسخ می‌دهند باید مقدار بیشتری از این محصولات تولید کنند. از ساختار داده- ستانده به یاد دارید که برای اینکه یک بخش اقتصادی ستانده‌اش را تولید کند، کالاها و خدمات واسطه‌ای بسیاری از سایر بخش‌ها مورد نیاز است که این موضوع به تحرک آن بخش‌ها منجر می‌شود. یک کارخانۀ آب پرتقال زمانی می‌تواند بطری‌های آب پرتقال تولید کند که کلیۀ داده‌های لازم برای تولید از سایر بخش‌ها مانند پرتقال از بخش کشاورزی و بطری‌های پلاستیکی از بخش صنعت برای آن فراهم شود. اما درواقع، این کارخانه نمی‌تواند بدون یک دادۀ مهم که ما آن را در ساختار داده- ستانده نادیده گرفتیم آب پرتقال تولید کند. چه چیزی از قلم افتاده است؟
یک دادۀ بسیار مهم که قطعاً مورد نیاز است نیروی کار است که محصول هیچ یک از بخش‌های اقتصادی نیست. درواقع در ساختار داده- ستانده ما با نادیده گرفتن ارزش افزوده، از عنصر نیروی کار صرف‌نظر کردیم. عنصر مهم دیگر که مورد نیاز فعالیت‌های تولیدی است، سرمایه است.
هنگامی که فعالیت‌های تولیدی به نیروی کار یا سرمایه نیاز دارند، این عوامل را در بازار معامله نیروی کار و سرمایه جستجو می‌کنند. توجه داشته باشید که معنای سرمایه در ماتریس حسابداری اجتماعی وسیع‌تر از آنچه است که در مباحث مالی و حسابداری مطرح می‌شود. سرمایه می‌تواند علاوه‌بر پول شامل زمین، فضای اداری، تجهیزات فیزیکی تولید مانند تراکتور یا ماشین‌آلات یا ساختمان هتل به‌عنوان ملک باشد. فعالیت‌های تولیدی خواهان نیروی کار باکیفیت هستند و هنگامی که آن را بیابند، (همان‌طور که پیکان (3) شکل فوقنشان می‌دهد) نیروی کار را برای تولید ستانده استفاده می‌کنند.
همان‌طور که در پیکان (4) شکل ملاحظه می‌کنید، کار این عوامل باید با پرداخت پول به‌عنوان دستمزد جبران شود. البته دستمزد برای کار ارائه‌شده پرداخت می‌شود و نه برای صرف حضور فیزیکی به‌عنوان یک شخص. هنگامی که فعالیت‌های تولیدی از زمین یا تراکتور به‌عنوان سرمایه استفاده می‌کنند باید اجاره پرداخت کنند که این نیز نسبت به آنچه ماهانه برای یک آپارتمان می‌پردازیم معنای وسیع‌تری دارد. در اینجا اجاره نیز که در ازای استفاده از سرمایه فردی دیگر پرداخت می‌شود در پیکان (4) شکل فوق لحاظ شده است. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.