تاريخچه‌ موزه در ايران

در دربار پادشاهان و دیوان خانه‌های ایران، اتاق‌هایی با عنوان عتیقه‌خانه، عجیب‌خانه یا مواردی شبیه به آنها برای حفظ آثار قدیمی و عجیب قریب یا جواهرات و هدایای سلاطین و بزرگان جهان وجود داشته است، که همه می‌توانند نوعی موزه سلطنتی به شمار آیند. با پایتخت شدن تهران و بنای قصرهای سلطنتی و حکومتی، اندک اندک در قصرهای فتحعلی‌شاه، نشانه‌های پدید آمدن غرفه‌هایی برای نگهداری آثار گرانبها مشهود گردید.

فراگیران در مورد این موزه‌ها تحقیق کرده و در تورهای آموزشی کلاسی و میدانی آنها را تشریح نمایند.

الف) نهادینه شدن موزه

1. موزه‌ همایونی: نخستین موزه در ایران با آغاز کار و تأسیس کاخ موزه‌ی ناصرالدین شاه قاجار در کاخ گلستان در سال 1291 تا 1293 ه‍ . ش آغاز می‌گردد. موزه کاخ گلستان با غنا و تنوع آثار، کتابخانه‌ای که چندین هزار جلد کتاب خطی و چاپی از کتب معتبر قدیم و جدید و اسناد و مدارک کاخ در آن وجود دارد و یکی از مهم‌ترین موزه‌های کشورمان و یکی از معتبرترین موزه‌های جهان است.
2. موزه ملی: در سال 1295 ه‍ . ش وزارت معارف و صنایع موزه ملی را تأسیس کرد این موزه در آغاز در یکی از اتاق‌های مدرسه دارالفنون قرار داشته و بانی آن مرتضی قلی‌خان ممتازاللملک بوده است. پس از مدتی این مجموعه از دارالفنون به ساختمان مسعودیه منتقل شد. و سپس با تأسیس موزه ایران باستان مجموعه آن شامل 280 قلم شی به موزه‌ی ایران باستان منتقل شد.
3. موزه افسریه: در سال 1302 به‌منظور آموزش اسلحه‌شناسی و تاریخچه سلاح به دانشجویان دانشکده افسریه تهران موزه‌ای در این دانشکده تأسیس شد که هسته مرکزی آن را مجموعه سلاح‌های ناصرالدین شاه قاجار در موزه همایونی تشکیل می‌داد و پاره‌ای از سلاح‌های اهدایی سران کشورهای مختلف به شاهان قاجار در این موزه در معرض نمایش قرار داشت. بعد از انقلاب به مجموعه سعدآباد منتقل شد و نام آن به موزه نظامی تغییر یافت.
4. موزه هنر و صنایع: در سال 1309 ه‍ . ش شادروان حسین طاهرزاده بهزاد هنرستان صنایع قدیم را تأسیس نمود و آثار هنرمندان زمان و استادان و دانشجویان هنرستان بخشی از آن‌موزه بود این‌مجموعه‌اکنون‌درعمارت‌نگارستان است و به‌نام موزه هنرهای‌ملی خوانده‌می‌شود.
5. موزه مردم‌شناسی تهران: در سال 1312 ه‍ . ش تأسیس شد از اداره عتیقات وزارت اوقاف بود که در آغاز دایره انسان‌شناسی نامیده می‌شد سپس به بنگاه و سرانجام به موزه مردم‌شناسی تغییر نام داد و با مجموعه‌ای از اشیاء که از مساجد و تکایا گردآوری شده بود و با هدایای مردم کار خود را آغاز کرد این موزه ابتدا در خیابان بوعلی بود و در سال 1347 به‌کاخ ابیض در محوطه‌ی کاخ گلستان انتقال یافت.

ب) موزه‌های بقاع متبرکه

گروه معتبر و غنی موزه‌های بقاع متبرکه که از سال 1314 با گشایش موزه‌ آستان‌ قدس‌ رضوی در مشهد آغاز به‌کار کرد سپس‌ موزه ‌‌حرم ‌حضرت ‌معصومه ‌در قم ‌افتتاح ‌شد. مجموعه هر موزه از موقوفات و نذورات تشکیل شده است که مهم‌ترین آن‌ها نسخه‌های دست‌نویس قرآن مجید است که تاریخ بعضی از آنها به قرن سوم و چهارم هجری می‌رسد. موزه آستان قدس اکنون در 4 بخش موزه قرآن، کتاب و نسخ خطی، موزه مرکزی، موزه فرش و موزه مردم‌شناسی تقسیم شده است. موزه‌های دیگر زیر پوشش آستان قدس رضوی کاخ موزه ملک‌آباد در مشهد و موزه موقوفه حاج حسین آقا ملک در تهران است.

ج) موزه ایران باستان

نقطه عطفی در تاریخ موزه و موزه‌داری در ایران است. این موزه نخستین موزه علمی ایران است که در سال 1309 ساخت آن تصویب شد. مظفرالدین شاه قاجار در سال 1900م برابر با 1278 هجری شمسی اجازه‌ی کاوش‌های علمی- باستان‌شناختی در نقاط باستانی کشور را به‌مدت 60 سال به دولت فرانسه واگذار کرد ولی این قانون 30 سال بعد لغو شد و مجلس شورای ملی قانون جدیدی تصویب کرد که آثار کشف شده بین دولت ایران و هیئت کاوش تقسیم می‌شد که باید 10 شی نخبه و کلیه‌ی آثار زرین و سیمین سهم دولت ایران می‌شد و بقیه‌ی آثار به‌طور مساوی تقسیم می‌شد قطعات معماری در جای خودش باقی می‌ماند در نتیجه نیاز به مکانی امن را برای نگهداری آثار و امکان مطالعه آنها بیش از بیش احساس شد. مهندس معمار فرانسوی به نام آندره گدار مامور تهیه‌ی طرح ساختمان موزه شد طرح ورودی ساختمان از ایوان بلند ساسانی در تیسفون الهام گرفته شد ساختمان موزه در دو بخش نمایشگاهی و پژوهشی به‌طور جداگانه طراحی شد.

د) موزه‌های باستان‌شناسی و هنر

موزه‌های محوطه‌های باستانی نیز به دنبال موزه ایران باستان تاسیس شد. نخستین آنها موزه تخت‌جمشید است. در سال 1311 ه. ش طی کاوش‌هایی در این مجموعه عظیم، حرم‌سرای خشایارشا از دل خاک بیرون کشیده شد، بازسازی گردید و به موزه تبدیل شد. موزه شوش از آجرهای شوش و چغازنبیل ساخته شد (1345)- موزه هفت تپه (1352)- موزه هگمتانه از دیگر نمونه‌های موزه‌های باستان‌شناسی است.

ه‍‌) موزه‌های تاریخ طبیعی و تاریخ علوم

ابتدا در دانشگاه تهران تاسیس شد (موزه تاریخ طبیعی دکتر فاطمی)، سپس موزه گیاهان دارویی و سنتی دانشکده داروسازی، و در ادامه، دانشگاه اصفهان، شیراز و در آخر، دانشگاه کشاورزی همدان این موزه را تاسیس کرد.