اثرات و پیامدهای گردشگری روستایی

صنعت گردشگری تعاملاتی بین جامعۀ میزبان و میهمان پدید می‌‏آورد که پیامدهای طبیعی آن بروز تغییر و تحول در کیفیت و سطح زندگی، الگوهای فرهنگی، رفتاری و نظام ارزشی و آداب و سنن، مباحث اقتصادی، نگرش‌‏های سیاسی و تأثیرات زیست‌محیطی است.

باوجود تأکیداتی که بر اهمیت نقش گردشگری در فرایند توسعه و لزوم توجه به آن شده است گسترش بی‌رویۀ این صنعت مشکلات و معضلاتی چون رشد مشاغل کاذب، تخریب محیط زیست، آسیب‏‌های فرهنگی-اجتماعی و... فراروی ما نهاده است که توجه یا بی‌توجهی به آنها عواقب دردناک و جبران‌ناپذیری برای جوامع انسانی در پی خواهد داشت. از این رو به نظر می‏رسد شناخت تأثیرات گردشگری بر ابعاد مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و زیست‌محیطی در ایجاد دیدگاه مثبت درخصوص توسعه‌ی این صنعت پرشتاب جهانی و بهره‌مندی از منافع آن نقش مؤثری داشته باشد.

1- بعد اقتصادی گردشگری روستایی

مهم‌ترین هدف توسعه‌ی گردشگری داخلی و خارجی، توسعۀ اقتصادی و اجتماعی مناطق گردشگری است. بسیاری از کشورها کم‌وبیش به گردشگری توجه دارند، زیرا مهم‌ترین تأثیر گردشگری در اقتصاد جهانی، ایجاد درآمد و اشتغال‌زایی است. مسلماً بخش کوچکی از گردشگری را گردشگری روستایی تشکیل می‌‏دهد که البته سهم مهمی را دراقتصاد مناطق روستایی دارد، بنابراین فواید حاصل از گردشگری را می‌‏توان به‌ قرار زیر عنوان کرد:

1-1- پیامدهای بالقوۀ مثبت اقتصادی

• رشد خلاقیت‏‌ها در اقتصاد جوامع روستایی و حرکت برای به‌کارگیری استعدادها و کشف منابع بالقوه به‌منظور کسب درآمد از طریق فروش تولیدات بومی به جهانگردان؛
• بهره‌مندی جوامع روستایی از خدمات زیربنایی لازم تولید و اشتغال به‌خاطر وارد شدن پول به چرخه و بازار و ایجاد انگیزه‌ی بیشتر برای سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری در بخش‏های مختلف تولیدی و خدماتی؛
• از فعالیت‌‏های خدماتی موجود، مثل سیستم ‌‌‌حمل‌ونقل، مراقبت‏‌های دارویی، صنایع و حرفه‌‏های سنتی روستایی، حمایت می‌‏شود؛
• فرصت‏‌هایی برای فعالیت‏‌های چندگانه ایجاد می‌کند و بدین‌وسیله از رکود اقتصادی موقتی جلوگیری و از درآمدها حمایت می‏‌شود؛
• موجب افزایش درآمدهای ارزی و جلب سرمایۀ خارجی به اقتصاد روستا می‏‌شود؛
• سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری‏‌های گردشگری در یک منطقۀ گردشگرپذیر به توسعۀ محدودۀ اطراف آن منطقه نیز کمک بسیار می‏‌کند. بسیاری از کشورهای اعم از توسعه‌یافته یا درحال‌توسعه اهمیت این وجه توسعۀ گردشگری را درک کرده و تأسیسات گردشگری را در مناطق محروم کشور خود ایجاد می‏‌کنند؛
• مطالعاتی که «فرانک میشل» در کنیا انجام داده نشان داده است که گردشگری نقش قابل‌توجهی در توسعه و ارتقای شاخص‏‌های توسعه در مناطق درحال‌توسعه دارد؛
• سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری در گردشگری موجب توسعۀ سایر بخش‏‌ها نیز می‏‌شود. برای نمونه بهبود خدمات محلی مانند شبکۀ ارتباطی و برق به گردشگری مرتبط است. درعین‌حال به توسعۀ سایر بخش‏‌ها نیز کمک می‌‏کند؛
• گردشگری یک صنعت خدماتی کارگربر است و نیاز به شمار زیادی نیروی انسانی با تحصیلات محدود و کم داشته و مهارت‏های آن با آموزش‏‌های کوتاه‌مدت قابل یادگیری هستند. این صنعت حتی افراد مسن را به خدمت می‏‌گیرد؛
• گردشگری، معمولاً دسترسی به خدمات را برای ساکنان جامعه که قادر به ایجادسایر خدمات، ازجمله امکانات ورزشی، و خدمات اغذیه، نیستند سهل می‏‌کند؛
• بهبود ‌‌‌حمل‌ونقل محلی، ارتباطات و سایر زیرساخت‏‌های اساسی موردنیاز جامعه؛
• تزریق پول و ارز به جامعه و کمک به بهبود تراز پرداخت‌‏ها؛
• تسریع جریان پول در اقتصاد جامعه؛
• افزایش تقاضا برای خدمات و کالاهای ویژه؛
• شکوفا‌‌‌‌سازی بخش صنایع دستی و ایجاد اشتغال در این بخش و ایجاد فعالیت‏‌ها و سازمان‏‌های جدید؛
• افزایش ارزش املاک برای مالکان اراضی و املاک واقع در مناطق محروم؛
• ایجاد بازارهای جدید برای تولیدات محلی؛
• بهبود استفاده از زمین؛
• گردشگری اقتصاد محلی را تنوع می‏بخشد، به‌خصوص در نواحی روستایی که اشتغال کشاورزی ممکن است پراکنده یا غیرکارامد باشد؛
• جلب سرمایۀ خارجی؛
• به‌کارگیری توان‏‌های موجود محلی؛
• توسعۀ منطقه‌ای.

1-2- پیامد‏های بالقوۀ منفی اقتصادی

همچنان که گردشگری درآمدزاست و در ایجاد فرصت‏‌های شغلی نقش دارد، این کارکردها باید زیان‏‌های اقتصادی را به حالت تعادل درآورند زیرا گردشگری روستایی:

• هزینۀ خدمات عمومی مثل جمع‌آوری زباله، خدمات دارویی و تأمین مخارج پلیس‌‏ها را افزایش می‏‌دهد؛
• در هزینه‏‌های توسعه‌ای مثل ایجاد جاذبه‏‌های توریستی، امکانات و به‌طورکلی اصلاحات زیربنایی دخالت دارد؛
• حضور گردشگران موجب افزایش شاخص قیمت کالاها و خدمات در شهر یا روستای موردبازدید می‌شود. بدین‌ترتیب علی‌رغم توسعۀ گردشگری، در سطح ملی به تقویت بنیۀ اقتصادی منطقه که شهر یا روستای مزبور در آن قرار گرفته است منتهی می‌شود. اما بخش عمده‌ای از افراد منطقۀ موردبحث که مستقیماً در بخش خدمات مربوط به گردشگری شاغل نیستند از درآمد ارزی حاصل، لااقل در کوتاه‌مدت بهره‌مند نمی‌شوند. درحالی‌که این افراد بار اصلی گران شدن کالاها و خدمات مصرفی را به دوش می‏‌کشند؛
• توسعۀ گردشگری ممکن است موجب افزایش قیمت املاک محلی شود. این امر اگرچه برای مالکان این زمین‏‌ها خوشایند است، برای خریداران بالقوۀ محلی که برای تهیۀ مسکن یا محل کار متقاضی زمین هستند ناگوار است؛
• یکی دیگر از اثرات جانبی توسعۀ گردشگری، علاوه‌بر افزایش سریع قیمت زمین در منطقۀ پذیرای گردشگر، تغییر ملیت مالکان این زمین‏‌هاست. وقتی گردشگری در منطقه‌ای توسعه یافت، قیمت زمین‏‌های تجاری آن منطقه به سطح قیمت‏‌های بین‌المللی افزایش می‌‏یابد. درنتیجه خریداران بومی از گردونۀ مشتریان این زمین‏‌ها خارج می‏‌شوند و افراد غیربومی صاحب املاک منطقه خواهند شد. این روند به‌ویژه برای بخش‌‏های سنتی اقتصاد نظیر کشاورزی که قادر به استقامت تحت فشار ناشی از افزایش سریع قیمت زمین نیست، زیان‌بار است. لذا تغییر مالکیت زمین‏‌ها به عناصر ناخواسته احتمالاً نامتجانس با فرهنگ ملی، به‌عنوان یک نقطه‌ضعف مطرح است، زیرا چنین تغییری ممکن است به‌طور جدی مانع مقاصد توسعۀ اجتماعی - اقتصادی شود؛
• توسعۀ گردشگری موجب جابه‌جایی در اشتغال افراد بومی می‏‌شود. برای نمونه، کارگران کشاورزی را به بخش خدمات منتقل می‏‌کند و جامعه را از تولیدات کشاورزی محروم می‏سازد و یا ماهیگیران را به قایقرانی تفریحی تبدیل و ماهیگیری را در منطقه منسوخ می‏‌کند؛
• فصلی بودن فرصت‌‏های شغلی گردشگری که منجر به پایین بودن سطح درآمد‏ها خواهد شد؛
• وابستگی بیش‌ازاندازه منطقه به صنعت گردشگری و یک‌بعدی شدن فعالیت‏‌های اقتصادی منطقه؛
• توسعۀ بخش خدمات و تحلیل تولید کالایی؛
• کاهش خدمات عمومی عام‌المنفعه؛
• توسعۀ نامتعادل منطقه.

1-3- گردشگری مطلوب اقتصادی

از نظر کارشناسان اقتصادی، گردشگری مطلوب آن است که میزان درآمد و ارز واردشده به منطقه و کشور بیشتر از میزان ارز و پول خارج‌شده باشد و با حداقل تعداد گردشگر ورودی، حداکثر درآمد حاصل شود. به‌عبارتی هزینۀ سرانۀ هر گردشگر وارد‌شده به منطقه بیشینه باشد. از این رو، از نقطه‌نظر اقتصادی همواره تأکید بر پذیرش گردشگر از کشورهای با وضع اقتصادی بهتر است. البته این دسته از گردشگران نیاز به امکانات مناسب خود را دارند که معمولاً سرمایه‌‌‌‌‌‌گذاری بیشتری رادر جامعه‌ی میزبان می‏طلبد. لذا در نظر گرفتن توان جامعۀ میزبان در آماده نمودن تأسیسات و تجهیزات موردنیاز باید مدنظر باشد.

2- بعد فرهنگی- اجتماعی گردشگری روستایی

در بررسی رفتار انسان و جامعه، ابعاد فرهنگی حائز اهمیت است. محیط فرهنگی - اجتماعی بستر فعالیت صنعت گردشگری به شمار می‏‌رود. بنابراین فرهنگ، جامعه و گردشگری ارتباط متقابل با یکدیگر دارند. این ارتباط از دو جنبه قابل بحث است:

• تأثیر فرهنگ و جامعه بر یکدیگر و تأثیر فرهنگ و جامعه بر گردشگری؛
• تأثیر گردشگری بر فرهنگ و جامعه.

فرهنگ به چهار طریق بر جامعه اثر می‌‏گذارد:

• ارزش‏‌های کلی فرهنگ معین می‌‏کنند که جامعه چه اهداف و رفتارهایی را می‌‏پذیرد؛
• فرهنگ بر سازمان‏‌های اجتماعی اثر می‏‌گذارد؛
• فرهنگ بر رفتار اجتماعی افراد، ازجمله سفر و تفریح، اثر می‏‌گذارد؛
• فرهنگ بر زبان، حرکات بدن و اصطلاحات رایج در جامعه اثر می‏‌گذارد.

تأثیر فرهنگ بر گردشگری بدین‌گونه است که فرهنگ بر روی افراد جامعه تأثیرگذاشته و رفتاری را که افراد جامعه درخصوص سفر و گردشگری از خود بروز می‌‏دهند، متأثر از فرهنگ حاکم خواهد بود. فرهنگ سه اثر عمده بر افراد دارد:

• بر الگوهای فردی زندگی در جامعه اثر می‏‌گذارد؛
• بر نحوۀ ابراز احساسات فرد اثر می‏‌گذارد؛
• تعداد، مدت و کلاً الگوی سفر و گردشگری فرد و خانواده را تعیین می‏‌کند.
• همچنین، موجب ایجاد انگیزه برای مسافرت می‌‏شود و شیوه یا شکل آن را مشخص می‏‌نماید.

عوامل اجتماعی نیز بر گردشگری و اتخاذ تصمیم یک گردشگر اثرات مهمی دارند. موقعیت لازم برای مسافرت و تنظیم برنامۀ مربوط به آن جزو مسائل اجتماعی است که افراد عموماً به‌طور ناآگاه از ضروریات و محدودیت‏‌های آن پیروی می‏‌کنند. عواملی مانند: خودنمایی، موقعیت اجتماعی، سن، جنس، میزان تحصیلات، مذهب و اعتقادات، سیاست دولت، قوانین و مقررات، نحوه‌ی استفاده از مرخصی و به‌طورکلی وضع اجتماعی مردم رابطه‌ای مستقیم با اوضاع و احوال گردشگری دارند.