رقص

رقص به‌طورکلی بازتاب شرایط اقلیمی، تاریخ، فرهنگ، باورها، و موسیقی است. بنابراین، تنوع شکل و هدف رقص‌ها به اندازه‌ی تنوع فرهنگ‌ها متفاوت است.
رقص در ایران عمری به قدمت فرهنگ و تاریخ کهن این سرزمین دارد که از آیین‌های ملی و مذهبی اقوام مختلف سرچشمه می‌گیرد و طیف گسترده‌ای از مضامین شادی، غم، حماسه، رزم، نمایش، سرگرمی و... را دربردارد. از دیرباز مراسم آیینی و جشن‌های ملی و مذهبی، کانون پیدایی و اجرای انواع رقص‌ها بوده است.
رقص به حرکت درآوردن هم‌آهنگ اندام‌های بدن هم‌راه با موسیقی است که براساس کشش و نیازی طبیعی، به منظور نشان دادن احساس‌های فردی و اجتماعی و نیز برگزار کردن آیین‌ها اجرا می‌شود. هم‌چنین رقص ممکن است بازنمایی اندیشه و نمایش داستانی معین با بهره‌گیری از هنر صحنه‌پردازی باشد.
معادل فارسی رقص «بازی» است كه در زبان پهلوی وازیک، واژیک یا واچیک بوده است. «واز» در زبان پهلوی به معنی پرواز، جنبش و جهش است. واخیدن به معنای از هم جدا کردن و جدایی کردن است. بنابراین، بازی یا واچیک کاری است که در آن بدن به حرکت درمی آید و دست‌ها حالت پرواز و افشاندن به خود می‌گیرند و چون حالت افشاندن دست‌ها در انواع رقص هست، رقص را دست‌افشانی یا پای‌کوبی هم می‌گویند.

       چو در دست است رودی خوش بزن مطرب سرودی خوش

                     که دست‌افشان غزل خوانیم و پاکوبان سراندازیم

                                                                                               (حافظ)

انواع رقص را در ایران می‌توان به دو دسته‌ی کلی رقص ملی (ایرانی) و رقص قومی (محلی) تقسیم‌بندی کرد.

رقص ملی

رقص ملی ایران، مثل زبان فارسی، رقصی فراگیر و «سنتی» است که با رِنگ‌ها و چهار مضراب‌ها و قطعات شاد موسیقیِ ردیفِ دست‌گاهی اجرا می‌شود و ساز هم‌راهی‌کننده‌ی آن تنبک است. این رقص همان است که در تهران و دیگر شهرهای بزرگ ایران اجرا می‌شود. یکی از جنبه‌های رقص ایرانی زنانه و مردانه بودن آن است. در دوران قاجار، زنان در مجالس زنانه با زنگ و استکان و شمع‌دان و شلیته می‌رقصیدند. رقص مردانه در دوران معاصر، با کلاه و جلیقه و دست‌مال گردن اجرا می‌شده و به آن رقص «لاتی» و «داش مشدی» نیز می‌گویند. «لات»‌ها عیاران قدیم را به یاد می‌آورند و مضمون رقص آن‌ها و آن‌چه از حرکات آن به‌دست می‌آید ابراز غرور و مردانگی و نوعی عامه‌گرایی و خود را فدای دیگران کردن و شوخی است که در بین لوطی‌ها و مطرب‌ها با ابراز لودگی و ادای زنانه درآوردن و مسخرگی بروز می‌کند. هم‌چنین مردان رقص‌هایی نظیر شاطری، گل گندم، مات، نجاری، و باباکرم را اجرا می‌کنند.

رقص گل گندم

رقص گل گندم مراحل کشت و برداشت گندم را به نمایش می‌گذارد. رقص گل گندم تجسم دهقانی است که سختی کاشتِ گندم، آب‌یاری، به ثمر رساندن، و درو آن تحمل می‌کند و پس از آسیاب بردن و آرد کردن و پختن نان، نمی‌تواند لقمه‌ای بر دهان خود بگذارد و دست‌رنج او را حاکمان و ظالمان می‌برند و او را در حرمان و اندوه می‌گذارند.

رقص شاطری

این نوع رقص تجسم فضای کاری در نان‌وایی سنگکی از آغاز تا پایان یک دوره پخت نان است. رقصنده مراحل زیر را در کمال هنرمندی تجسم می‌بخشد:
بستن یک قطعه پیش‌بند (لنُگ) به روی شکم، ریختن آرد و آب داخل ظرف بزرگ (تشتک)، خمیر کردن آرد با دست، برداشتن تکه‌های بزرگ خمیر برای پرت کردن از تشتک به تغار (کار خمیرگیر یا خلیفه)، خیس کردن کف هردو دست با آب داخل تغار کوچک (دست‌آب) و نم زدن روی پارو، برداشتن چانهً خمیر از تغار، پهن کردن خمیر روی پارو (تخته‌پارو)، کنجد و ناخن زدن به خمیر، داخل کردن پارو از طوق تنور و پهن کردن آن روی ریگ‌ها (کار شاطر)، صابون زدن روی سنگ‌کوب برای صاف کردن سطح ریگ‌ها، حرکت دادن سیخ بزرگ و کوچک برای کشیدن نان از انتها به نزدیک طوق تنور، بازی با سیخ دو شاخه‌ی کوچک (سیخ‌چه) برای جابه‌جا کردن و بیرون کشیدن نان پخته‌شده، حرکت دادن کج‌بیل (شکاف‌سنگ) برای زیرورو و جابه‌جا کردن ریگ‌ها، عرضه‌ی نان به مشتری‌ها، شوخی و مزاح کردن با مشتری‌ها و پول گرفتن از آنان (کار نان درآر). این حرکات زیبا هم‌راه با نغمه‌ی ساز نوازندگان چنان استادانه اجرا می‌شد که بیننده احساس می‌کرد واقعاً در دکان نان‌وایی و شاهد حرکات کارگران آن‌جاست.

رقص مات

رقص استثنایی مات به صورت گروهی اجرا می‌شد. به این ترتیب که گروه رقصندگان هم‌راه با موسیقی به رقص می‌پرداختند و هر 20 یا 30 ثانیه یک بار، در حین رقص، موسیقی ناگهان قطع می‌شد و هر رقصنده‌ای در هر جای صحنه و هر حالتی که بود (با شکلک ویژه‌ی خود) به همان حالت می‌ماند و به اصطلاح مات می‌شد و حدود ده ثانیه، تا شروع مجدد موسیقی، کوچک‌ترین حرکتی نمی‌کرد.

رقص نجاری

در این نوع رقص، دو بازی‌گر مرد رودرروی هم می‌ایستادند و با آهنگی شاد و کمی سنگین، با حرکات ظریف و ملایم دست و پا کار دو نجار را تجسم می‌بخشیدند؛ از به دست گرفتن گازانبر و چوب‌ساب و کار با تیشه‌ی دودم گرفته تا رنده‌کشی، سوراخ کردن چوب با مته دستی و «فاق و زبانه» کردن. در آخرین بخش نیز قطعه چوب ضخیمی را، که روی خرکی چوبی با نیم متر ارتفاع گذاشته می‌شد، با اره دوسر بزرگی می‌بریدند. یکی از بازی‌گران زانوی راست خود را روی زمین می‌گذاشت و بازی‌گر دوم می‌ایستاد و هر کدام دو طرف اره را از دسته‌ی چوبی آن با دو دست می‌گرفتند و هم‌راه با ضرب‌آهنگ موسیقی به اره‌کشی می‌پرداختند.

رقص‌های قومی و محلی

رقص‌های اقوام ساکن ایران به لحاظ تعدد و مضمون متنوع‌اند و در عین‌حال اندیشه و تفکر مشترکی دارند که به نوعی آنان را به یک‌دیگر پیوند می‌دهد و نزد زنان و مردان یک‌سان اجرا می‌شود.
رقص‌های قوم‌های ساکن ایران بیش‌تر مختص ایل‌ها و عشایر کوچ‌رو هم‌چون قشقایی‌ها و بختیاری‌هاست که برخی از آن‌ها در سده‌های اخیر اسکان داده شده‌اند، و بخشی نیز مربوط به ساکنان روستاها و شهرها از جمله کردستان، کرمان‌شاه، لرستان، بلوچستان، سواحل جنوبی، آذربایجان، خراسان، گیلان و مازندران است.