اندیشه های فلسفی در گردشگری

در این امر شکی نیست که در این جهان مادی، پدیده­‌های غیرمادی (معنوی) زیادی وجود دارند. به‌منظور شروع بحث، با این پرسش شروع می‌‏کنیم که آیا ترکیب معنویت به‌­عنوان یک پدیدۀ غیرمادی و گردشگری به‌عنوان یک پدیدۀ مادی امکان­پذیر است و یا این ترکیب، تنها در مدینة فاضلة فلاسفه وجود دارد؟ بسیاری از متفکران معتقدند که ترکیب تضادهای دوتایی مانند روشنایی و تاریکی، خوب و بد، و زیبا و زشت جذابیت خاص خود را دارد و وجود یکی در گرو وجود دیگری است و با حضور آن معنا پیدا می­کند.

در این صورت، باید از خود پرسید که آیا گردشگری می­تواند فرصتی برای تجربة تقوا و لذتی عاری از ضرر باشد؟ و درصورت مثبت بودن پاسخ، آیا تجارب حاصل از این ادغام و پاسخ به آن می‏تواند هدفمندتلقی شود؟ اگر بله، پیامدهایممکن این تماس‌های ژرف چیست؟برای پاسخ به این پرسش‌ها به اجمال درمورد معنویت، سفر و گردشگری، سفرهای آواره­گون (فاقد هدف خاص) و زیارت بحث می‌کنیم.

معنویت

مفاهیمی مانند عرفان و معنویت، موضوعات موردعلاقة فیلسوفان هستند. معنویت پدیده‌ای چندبُعدی با تعریفی بسیار دشوار است. فلسفه­های شرقی مانند هندوئیسم، بودائیسم، کنفوسیونیسم و تائوئیسم به مضامینی چون آگاهی، انرژی، خوشبختی و پیوند پویا اشاره می­کنند. درحالی‌که تفکر اسلامی و یهودی-مسیحی، حقیقت، تسلیم و برتری خداوند یکتا را اساس می­دانند. می­توان گفت که این رویکردها تا حدودی از لحاظ مفهومی به یکدیگر نزدیک هستند. معنویت می‌تواند هم مؤید و هم منکر دنیا و تعلقات آن باشد. درآیین بودایی نمونه­ای از این دوگانگی رامشاهد می‏کنیم که هم انسان مادی و هم عزلت­پیشه را می­ستاید. معنویت را می­توان یک فرایند رشد یکپارچه پویا دانست که به ارزش­های غایی، معنا و هدف در زندگی منتهی می­شود.

از یک طرف معنویت می­تواند رویکردی غیرخداپرستانه اتخاذ کند و تفکر سکولار را در پندار و رفتار و کردار افراد بپذیرد. از طرف دیگر، معنویت می‌تواند وجود نیرویی متعالی را قبول و به قدرت خدا اذعان کند. در این جاست که دین و مذهب وارد می­شود. دین مانند معنویت اصطلاحی جامع است که به مجموعه­ای از باورها، مناسک و سنن اشاره دارد. هرچند گاهی این دو واژه را به‌جای یکدیگر به کار می‌برند، ولی دین معمولاً مفهومی "محدود و نهادی" است، درحالی‌که معنویت مقوله‏ای "شخصی و ذهنی" است. با این­ حال، دین می­تواند رویکردهای معنوی به خود بگیرد و بی‌دینان ممکن است عمیقاً درگیر مسائل معنوی شوند. در دنیای معاصر، اصطلاح دین، معنای ضمنی منفی و معنویت، معنای مثبت به خود گرفته است.

سفر و گردشگری

گردشگری و معنویت به‌نوعی با هم تقابل دارند. گردشگری به‌نوعی پدیده­ای مادی و معنویت، غیرمادی است، ولی گردشگری هم در مکان­های مذهبی و هم سکولار حضوری فراگیر دارد. باید توجه داشت که بیشتر رویکردهای معنوی کنونی، وجود انرژی و نیروی معنوی در عناصر مادی جهان را تأیید می­کنند و تجربة معنویت را از طریق تجارب مادی ممکن می­دانند. صاحب­نظران گردشگری مانند مک­کانل و گرابرن، رابطة مستقیم بین مذهب و تقدس را با گردشگری انبوه تأیید و به وجود آن اذعان می­کنند. مجموعه مطالعات گردشگری در مکان­ها یا مقصدهای مقدس با این نتیجه خاتمه یافته­اند که بین رفتار زائران و گردشگران تمایز مشخصی وجود ندارد. البته، کیگان (1991) یک قدم از این فراتر رفته و شباهت بین تجارب گردشگران و زائران را بررسی می­کند. وی معتقد است که عدم آشنایی با مکان‌ها و فرهنگ‏های دیگر، تمام حس­های ما را از طریق احساسات معنوی برمی­انگیزد. بمباران محرک­های خارجی متعدد و جدید، موجب می­شود تا حس­های ذهنی ما برای پردازش اطلاعات و تجارب جدید و تبدیل آنها به بینش­های معنوی معنادار تحریک شود.

بنابراین، پیامدهای معنوی سفر و بازدید از ابتدا مشخص نیست. به همین شکل، سفر و بازدید شامل سفر مسیرمحور و زیارت مقصدهای مقدس همواره با تجارب معنوی همراه نیست.

آوارگی و سرگردانی

چنانچه بتوان اهمیت مقصد را در سفر کاهش داد، خود سفر می­تواند به تجربه‏ای معنویی تبدیل شود. عاشقان سرگردانی همواره درحال کشف تجارب فرهنگی هستند. این سفرها غالباً شکل زیارت را دارند. تحرک و جابجایی مداوم تنها راه تجربه مکان­های ناآشنا و (درنتیجه) جستجوی بی­وقفة­ نوجویی و اکتشاف است. این روحیة آواره­پیشگیِ مسافر، ناشی از تمنای وی برای آشنایی با ناشناخته‏های فیزیکی، ذهنی، عاطفی و معنوی است. این گردشگران معمولاً مسیرهای سخت به (و بین) مکان­های تاریخی، مذهبی و [با ارزش­های] زیبایی­شناختی را انتخاب می‏کنند. گردشگران سرگردان به تمایز خود با مرتاضان و عزلت­نشینان و جادوگران آیینی اشاره می­کنند. آنها نیت جدی برای توبه و تحمل سختی و عذاب ندارند. این گروه غالباً برای لذتِ سفر قدم در راه می­گذارند.

این افراد تحت تأثیر علائق خود و تنها به‌خاطر لذت و خوشی نهفته در فعالیت‏ها، تصمیم به پیاده­روی، کوه‏پیمایی، خلوت‏گزینی و استراحت می‏گیرند. آنها در این سفر، به‌دنبال هدف نیستند و تنها به شادی حاصل از سرگردانی فکر می‏کنند.

زیارت‏های معنوی

شاید هدف مردم از زیارت در دنیای باستان همانند امروز، متنوع و متفاوت بودهاست. مثلاً، یونانیان برای اموری چون شور با خدایان، شرکت در جشنواره­ها، قربانی کردن و شفا یافتن سفر می­کردند. دلایل سفر زائران می­تواند تجویزی، شخصی یا ترکیبی از این دو باشد.

برای مثال در دین اسلام، سفر فی­سبیل­الله (به‌خاطر خداوند)، نوعی فرمان الهی است و به همین خاطر است که اینگونه سفرهای معنوی، هدفمند هستند. در این نوع سفر، افراد (مسلمانان) با دیدن بخشندگی و زیبایی­های خلقت، پی به حقیر بودن خود و بزرگی خداوند می­برند، ولی یهودیان، مسیحیان، بودائیان، تائوئیست‏ها و زائران کنفوسیوسی برای تجربة مکان و مسیرهایی سفر می­کنند که افراد مقدس از آنجا عبور کرده، در آنجا استراحت نموده، اقامت گزیده، توبه کرده یا معجزه‏هایی انجام داده‌اند. بودائیان نیز برای غسل، نشان دادن خضوع، ادای نذر، رهایی و غیره سفر می‌کنند. بنابراین زائران تحت تأثیر علائق اجتماعی، شخصی یا دینی از مکان‏های خاص دیدن می­کنند.

باید توجه داشت که اینگونه سفرها خاصیت آموزشی، پرورشی و متحول‏کننده دارد. به عبارت دیگر، سفر معنوی به همان اندازه که از لحاظ فیزیکی سبب تحرک انسان می­شود، ازنظر درونی نیز اثرگذار است. زیرا در اینگونه سفرها، قدم و قلب و ذهن همزمان و به یک میزان درگیر می­شوند. در یک تجربة دگرگون‏کننده، لحظة آمیزش درون و برون، خود و دیگری، ملموس و ناملموس، کهتر و برتر، کالبد و ذهن، عادی و غیرعادی نقطة عطف زندگیمسافر است. این حالت همچون مناسک گذار و مرحلة آستانگی است. یک زائر واقعی در آستانة این تجربه گذار از محیط معمول زندگی جدا شده و خود را در معرض دنیایی جدید و ناشناخته قرار می‏دهد تا از این طریق، معنویت را تجربه کند. برای وقوع حالت آستانگی، همزمان همة ابعاد اعم از فضایی، ادراکی و عقلانی باید درگیر شوند. در اینجاست که دگرگونی و تحول ممکن می­شود.