گردشگری شهری

تمایز میان واژۀ گردشگری و گردشگر (توریست) در مباحث قبلی مطرح شده است و صرفاً درخصوص گردشگران شهری می‌توان گفت: آن‌ها افرادی هستند که صرفاً به مقاصد شهری، به غیر‌از مکان زندگی خود، با انگیزه‌های مختلف سفر می‌کنند و «گردشگری شهری» نوعی از گردشگری را شامل می‌شود که در محدودۀ شهر‌ها اتفاق می‌افتد و در همان خصوص، مفهوم «فضاهای گردشگری شهری» به مناطق شهری مربوط می‌شود که به دلایل متعدد می‌توانند به‌عنوان مقصد گردشگری جاذب گردشگران باشند. دستور کار مطالعاتی گردشگری شهری در دهۀ1980 مطرح شد. درواقع این دهه، برای گردشگری شهری به‌منظور تبدیل شدن شهرها به مقاصد مهم گردشگری اهمیت زیادی دارد. گردشگری شهری شامل جابه‎جایی و سفر اشخاص به محیط‌های شهری، غیراز محیط اقامت متعارف خود، به‌منظور جمع‌آوری اطلاعات، کسب تجربه و تأمین مجموعه خواسته‌هایی مبنی‌بر انگیزۀ افراد است. هایلار و گریفین معتقدند فضاهای گردشگری شهری با مرزهای نسبتاً تعریف‌پذیر مشخص می‌شوند. «گردشگری شهری» یا «تفریح شهری» بخشی از گذراندن اوقات فراغت شهروندان است که حدفاصل گذران فراغت در خانه و خارج‌ از شهر و آبادی است. گردشگری شهری آن قسمت از گذران فراغت است که در محدودۀ سکونتگاه شهروندان و در فضاهای باز درون شهری و حاشیۀ شهری محقق و به‌عنوان بخشی از نیازها و فعالیت‌های فراغتی مستمر عموم شهروندان به‌صورت روزانه یا هفتگی صورت می‌گیرد. ازاین‌نظر، گردشگری شهری از گردشگری درمقیاس ملی و بین‌المللی متمایز است. در بیان جامع‌تر، گردشگری شهری عملکرد متقابل گردشگر – میزبان و تولید فضای گردشگری به‌منظور سفر به مناطق شهری با انگیزه‌های متفاوت و بازدید جاذبه‌ها و استفاده از تسهیلات و خدمات مربوط به گردشگری است، که آثار متفاوتی را بر فضا و اقتصاد شهری برجای می‌نهد.
گردشگری شهری را می‌توان، بخشی از گذران فراغت شهروندان دانست که برای ارضای نیازهای فراغتی در درون شهری و پیرامون شهر تحقق می‌یابد. بر این اساس، خصایص عمدۀ گردشگری شهری عبارت است از:

• گردشگری شهری بخش جدایی‌ناپذیری خدمات شهری موردنیاز شهروندان و میهمانان آن‌هاست؛ بنابراین، در قلمرو وظایف برنامه‌ریزی و مدیریت شهری واقع می‌شود؛
• گردشگری شهری ارتباط تنگاتنگی با ارزش‌های محیط طبیعی و میراث فرهنگی شهر دارد، بنابراین باید در طرح‌های توسعه و عمران شهری، جداگانه دیده و ساماندهی شود؛
• گردشگری شهری اگرچه در محدوده و سطح محلی عمل می‌کند، لازمه و مبنای هر نوع توسعه تلقی می‌شود؛
• گردشگری شهری شاخه‌ای از گردشگری است که سعی دارد گردشگری را، به‌عنوان یک پدیدۀ مهم و مؤثر در تغییرات شهری و توسعۀ شهر، مورد بررسی قرار دهد. گردشگری شهری علاوه‌بر منافع خاص اقتصادی، مانند ایجاد اشتغال و درآمد، به اخذ مالیات‌ها و عوارض وصولی، و حفاظت از آثار تاریخی و توسعۀ تأسیسات زیربنایی کمک می‌کند و در بعضی از موارد، نیروی حیاتی برای توسعه و تقویت مرکز شهر می‌شود. مسئولان شهرها درپی ایجاد بناهای نمادین و مشخص، اغلب کمک‌های مالی کلانی برای ساخت بناهای معتبر و مجلل، به‌منظور ارزش‌بخشی به سرگرمی‌ها و تفریحات، گردشگری، پذیرایی و اعتلای فرهنگ، اعطا می‌کنند. رویدادهای ورزشی، مثل بازی‌های المپیک، جام جهانی فوتبال، نمایشگاه‌های بزرگ بین‌المللی، عیدها و جشن‌ها و غیره، شهر را به‌عنوان یک جاذبه برای گردشگران معرفی می‌کنند. نمایشگاه‌های بین‌المللی بزرگ یا تاریخی (برگزاری مراسم یادبود) و مراسم مذهبی (زیارت‌های بزرگ درشهرهای رم، مکه، بنارس و غیره)، برگزاری عیدها و جشن‌ها (جشن نوروز)، کارناوال‌ها، بازسازی صحنه‌های تاریخی، و غیره از جاذبه‌های گردشگری شهری محسوب می‌شوند. امروزه گردشگری شهری را یکی از عوامل مهم توسعۀ اقتصادی، اجتماعی و رفاهی شهر و شهرنشینان می‌دانند و به‌همین‌دلیل، مسئولان شهری درپی ارتقا و گسترش آن برآمده‌اند. لیکن این ارتقا و گسترش خود مستلزم ایجاد شرایط ویژۀ ساختاری، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است.

تنها پیشینۀ کهن شهر، میراث گرانبهای فرهنگی و تاریخی، اماکن تفریحی و سرگرمی فراوان و نظایر اینها برای موفقیت در عرصۀ گردشگری شهری و جلب گردشگر کافی نیست؛ بلکه نخستین شرط موفقیت هر شهر برای توسعۀ گردشگری شهری، وجود زیرساخت‌های مناسب شهری و مدیریت عاقلانه و مدبرانۀ در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی و ... است و دومین شرط برای تضمین موفقیت سیاست توسعۀ گردشگری شهری، نظم و نسق دادن و آمایش جاذبه‌های شهر و ایجاد تسهیلات و امکاناتی است که دسترسی به جاذبه‌ها را بیش‌از‌پیش آسان سازد.
گردشگری شهری عبارت است از: مسافرت به شهر با انگیزه‌های مختلف (تفریحی- تفننی، انگیزۀ اجتماعی دیدار از خانواده و دوستان و بستگان و ایجاد روابط دوستانه، دیدار از رویدادها، انگیزه‌های تجاری و بازرگانی فرهنگی، سیاسی و...) برپایۀ جاذبه‌های گوناگون، امکانات و تسهیلات شهری که در شخص ایجاد جذابیت و انگیزه می‌کند. آنچه شهرها را، ازدیدگاه میراث، مهم می‌سازد، تجمع بناها و محیط‌های تاریخی یا اماکن تحقق رویدادها در آنهاست. محیط‌های شهری، همچون میادین مسابقۀ تاریخی، استادیوم‌ها، کارخانه‌ها، سالن‌های تئاتر، اپراها، خانه‌های تاریخی و دیگر بناها، مجسمه‌ها، بناهای یادبود، موزه‌ها، پارک‌ها، قبرستان‌ها و بازارها، همه باهم، یک محیط جذاب تاریخی خلق می‌کنند و به شهرها، جذابیت می‌بخشند. ازاین‌رو، گروهی از بناها، و مکان‌ها حوزه‌های میراث را تشکیل می‌دهند و با برنامه‌ریزی و سازماندهی، به مقاصد گردشگری تبدیل می‌شوند.
گردشگرانی که به شهر وارد می‌شوند، دارای انگیزه و دلایل مختلفی هستند. عملکرد گردشگران در فضاهای شهری پیرامون جاذبه‌ها، بافت شهر، خرید، اسکان و فعالیت‌های جنبی است که در موزه‌ها، تئاترها، نمایشگاه‌ها، مراکز تفریحی و نظیر این‌ها تبلور می‌یابد. عملکرد گردشگری در فضاهای شهری، همان‌طور که گفته شد، با انگیزه‌های متفاوتی شکل می‌گیرد:

•  دیدار دوستان و خویشاوندان؛
• مسافرت‌های تجاری؛
• حضور در نمایشگاه‌ها و کنفرانس‌ها؛
• بازدید میراث فرهنگی؛
• سفرهای مذهبی (زیارتی)؛
• حضور در مراسم و محل حوادث؛
•  رفع مسائل درمانی- بهداشتی؛
•  خریدهای تفریحی؛
•  مسائل ورزشی؛
•  سفرهای روزانه و اداری؛
• دلایل شخصی.

از میان انواع گردشگری شهری با اهداف گوناگون، گردشگری شغلی و سفرهای تفننی درطول هفته و درزمان تعطیلات مهم‌ترین انگیزه‌های گردشگری شهری‌اند. سفرهای شغلی، مهم‌تر و منظم‌ترند و به‌جز تعطیلات آخر هفته، در سایر روزها (به‌استثنای تعطیلات ملی، مذهبی و غیره) جریان دارند و مسافرت‌های تفننی در پایان هفته و تعطیلات چندروزه صورت می‌گیرند. مسافرت تفننی و تفریحی، دربرگیرندۀ یک‌سوم انگیزه‌های گردشگری شهری و شامل اقامت‌هایی است که به‌طور متوسط سه روز طول می‌کشد. آنچه گردشگری شهری را از سایر انواع گردشگری جدا می‌کند، کثرت اشکال گردشگری و تنوع جاذبه‌ها و خدمات در یک فضای متراکم است.
نواحی شهری به‌علت آنکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیاری دارند، غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌شوند. شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع بزرگی، شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، سالن‌های تئاتر، استودیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهربازی‌ها، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی و مکان‌هایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مشهور دارند که گردشگران بسیاری را جذب می‌کنند. به‌عبارت‌دیگر، محل سکونت، رستوران، ارتباطات، حم‍ل‌ونقل و سایر خدمات گردشگری در شهرها واقع است که بازدیدکنندگان مناطق اطراف شهر و خود شهر از آنها استفاده می‌کنند.