گردشگری در انواع مختلف اکو سیستم

در این قسمت، به معرفی برخی از خصوصیات اکولوژیکی مهم‌ترین اکوسیستم‌های موجود در دنیا می‌پردازیم. بدون شک به‌دلیل تنوع و گستردگی، بررسی همۀ آن‌ها غیرممکن خواهد بود، ازاین‌رو به معرفی تعدادی از مهم‌ترین و ارزشمندترین اکوسیستم‌ها ازمنظر گردشگری و تأثیر این پدیده بر روی آن‌ها خواهیم پرداخت.

اکوسیستم قطبی

مناطق قطبی تجارب منحصربه‌فردی از گردشگری در پوشش توندرا را به گردشگر ارائه می‌دهند. حیات ‌وحش یکی از مهم‌ترین مشخصه‌های منطقۀ قطب جنوب است. انجمن بین‌المللی تورگردانان قطب جنوب خاطرنشان کرده است که گردشگری به‌سمت قطب به‌سرعت افزایش یافته است، به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر، سالانه یک میلیون نفر قطب را بازدید می‌کنند. به نظر می‌رسد که انزوای جغرافیایی و آب‌وهوای چالش‌برانگیز که زمانی مانع بازدید گردشگران می‌شد، اکنون از عوامل جذب آنهاست. کشتی‌هایی به‌سمت قطب حرکت می‌کنند که بیش از 3500 نفر سرنشین دارند و تعداد پروازها به آن سمت به حد چشمگیری افزایش پیدا کرده است. نگرانی‌ها درخصوص تأثیرات منفی زیست‌محیطی ایجادشده در اثر ازدیاد تعداد گردشگران و ترافیک کشتی‌ها و هواپیماها درحال افزایش است؛ چرا که حضور گردشگر در چنین مناطق آسیب‌پذیری با زیر پا گذاشتن پوشش گیاهی و اختلال در روند زندگی جانوران آن مناطق به‌واسطۀ اختلال‌های صوتی همراه است. گردشگری قطبی اکنون یک صنعت بالغ است که تجربه‌های متنوعی را به بازدیدکنندۀ خود ارائه می‌دهد.

گردشگری به مقصد قطب

قطب شمال

نزدیک به دو قرن از زمانی که اولین گردشگران به‌سمت قطب شمال راهی شدند می‌گذرد. اولین گردشگران قطب شمال ماهیگیران فردی، شکارچیان، کوهنوردان و ماجراجویانی بودند که به گونه‌های فراوان ماهی و گونه‌های عجیب‌وغریب حیات‌وحش علاقه داشتند و به آن جذب می‌شدند. بسیاری از مقالات مربوط به فعالیت‌های تفریحی در قطب شمال نیز به همان دوران بازمی‌گردد که تفریح، کوهنوردی، شکار و ماهیگیری در چنین مناطقی را رونق می‌بخشیدند. در همان دوره چندین مسافر پیش‌گام به‌سمت قطب شمال ژورنال‌هایی را منتشر کردند که به‌سرعت در میان طرف‌داران قطب محبوب شد. اما گردشگری انبوه در قطب شمال از اواسط دهۀ1800 رواج یافت، زمانی که کشتی‌های بخار و راه‎‌آهن با سرعت بالا به جابه‌جایی مسافر اقدام می‌کردند، شبکه‌های خود را گسترش می‌دادند و دسترسی‌های مختلفی به مقاصد متعدد در قطب شمال ایجاد می‌کردند. در دهۀ 1880، شرکت «سرزمین خورشید نیمه‌شب» اولین تورهای گردشگری به‌سمت قطب شمال را روانه ساخت. طی دو قرن گذشته پیشرفت‌های بی‌شمار حمل‌ونقل و تکنولوژی کمک شایانی به رونق این نوع گردشگری کرده است و همین مسئله موجب شده است که امروزه تعداد سفرهای کروزهای دریایی به مقصد قطب شمال به‌طور تصاعدی افزایش یابد. از سوی دیگر، سفرهای هوایی نیز با کوتاه ‌کردن زمان سفر، سفری کوتاه و فوری را به این مقاصد امکان‌پذیر کرده است. این فناوری‌ها نه‌تنها تعداد گردشگران را افزایش می‌دهد، بلکه دامنۀ جغرافیایی و فصلی این نوع گردشگری را نیز افزایش می‌دهد.

قطب جنوب

گردشگری قطب جنوب در سال‌ 1957، با چهار بازدید از سوی حمل‌ونقل دریایی شیلی و آرژانتین آغاز شد که گردشگرانی را پذیرفت که مخارج آن‌ها به پرداخت هزینه‌های مقصد کمک کرد. پس از آن، محبوبیت و معروفیت قطب جنوب به‌عنوان مقصدی برای گردشگری افزایش یافت. در سال 1966، لیندبلاد سفر خود را به قطب جنوب آغاز کرد و براساس مختصات ستارگان موفق به طراحی مدلی برای مسیر آن شد. درنتیجۀ موفقیت مدل او، دیری نپایید که سفرهای دولت‌های مختلف با کشتی‌های اختصاصی به این منطقه آغاز شد و به‌مرورزمان به اندازۀ کشتی‌ها و تعداد مسافران درون آن‌ها افزوده شد. براساس آمار IAATO در 14 سال‌ اخیر، تعداد گردشگران اعزام‌شده به این منطقه از طریق کشتی 430 درصد و از طریق زمین 757 درصد افزایش داشته است. افزایش تعداد گردشگران و بازدیدکنندگان این منطقه باعث شد که اعضای پیمان قطب جنوب قطعنامه‌ای را تصویب کنند که به‌موجب آن، هیچ کشتی‌ای اجازۀ ورود با تعدادی بیش از 500 مسافر را ندارد و تورگردانان را تشویق می‌کند تا در هر بار مراجعت تنها 100 گردشگر را به منطقه آورند و نسبت 1:20 در مناطق ساحلی را حفظ کنند.

اکوسیستم جزیره

جزایر در سراسر دنیا از مطرح‌ترین مقاصد گردشگری هستند. در همان قدم اول، سفر دریایی حسی بی‌بدیل از ماجراجویی به مسافرش القا می‌کند و هرچه این جزیره دورتر و بکرتر باشد، عنصر خطر در سفر پررنگ‌تر می‌شود. افرادی که به جزایر سفر می‌کنند غالباً در جستجوی احساسی آمیخته از ماجراجویی و آسایش هستند. بااین‌حال، اکوسیستم‌های جزایر از حساس‌ترین اکوسیستم‌ها هستند و به همین دلیل، مدیریت آن‌ها براساس دانش اکولوژیک بسیار مهم است. بسیاری از اکوسیستم‌های جزیره‌ای از لحاظ زیست‌محیطی شکننده هستند و این شکنندگی تا حدی به گونه‌های گیاهی و جانوری‌ای که درون آن‌ها زیست می‌کنند مربوط می‌شود، چراکه تجدید حیات هر گونۀ منقرض‌شده به منابعی فراتر از جزیره وابسته است.

زمانی که گردشگران به جزایر مختلف سفر می‌کنند گاه به‌گونه‌ای ناخواسته - نظیر اتصال به گوشه‌ای از لباس و یا کف کفش - یک گونۀ گیاهی جدید را به جزیره وارد می‌کنند و همین مسئله گونه‌ای مهاجم را به آن اکوسیستم تحمیل می‌کند. بسیاری از جانوران نیز به‌واسطۀ انسان و یا به واسطه‌های دیگر خود را به جزیره رسانده و گونه‌ای دیگر از تهاجم را در اکوسیستم جزیره سبب می‌شوند. برای مثال، در جزیرۀ ماریون قطب جنوب، موش‌های خانگی که به‌واسطۀ انسان به منطقه انتقال داده شده‌اند با گونه‌ای از پنگوئن‌های بومی جزیره برای شکار غذا رقابت می‌کنند و همین مسئله، جمعیت این گونه پنگوئن را با خطر جدی مواجه کرده است.

لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی جزیرۀ قشم

لاک‌پشت پوزه‌عقابی در میان سایر لاک‌پشت‌های دریایی تنها گونه‌ای بود که برای اولین‌بار در سال 1970 جزء گونه‌های در معرض خطر و از سال 1996، جزء گونه‌های در معرض خطر انقراض، در لیست قرمز سازمان اتحادیۀ بین‌المللی حفاظت از طبیعت قرار گرفت. پراکنش این گونه در منطقۀ خلیج‌فارس در سواحل شمالی و جنوبی آن و سواحل جنوبی سیستان و بلوچستان در دریای مکران است که بیش‌ترین تعداد در قسمت‌های شمالی خلیج در منطقۀ سواحل ایرانی است. این گونه در ایران در جزایر هرمز، شیدور، قشم، ام­الکرم، نخیلو، بنی فارور، لاوان، کیش، تهمادون، لارک و هنگام دیده شده است. در سواحل جنوبی خلیج‌فارس مهم‌ترین مناطق تخم‌گذاری در سواحل امارات متحدۀ عربی، جزایر کوریان، هارگوس، جما، کاران و در دریای عمان در رأس‌الحد گزارش شده است. صید و صیادی، آلودگی‌های ساحلی و دریایی، تخریب زیستگاه، جمع‌آوری تخم لاک‌پشت و فشار شکارچی از برخی عوامل اصلی تهدیدکنندۀ این گونه به شمار می‌روند.

لاک‌پشت پوزه عقابی

وجود لاک‌پشت‌های بزرگ دریایی و تخم‌گذاری آنها در سواحل، از جذابیت‌های اکوتوریستی جزایر جنوب ایران ازجمله قشم به شمار می‌رود؛ به‌طوری‌که در بسیاری از کشورها، مانند عمان، امارات، و استرالیا، وجود این لاک‌پشت‌ها، منبع درآمد خوبی برای صنعت گردشگری است. در هرمزگان نیز باوجود گرمی هوا در زمان تخم‌گذاری لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی (نیمۀ دوم اسفند ماه تا اواخر اردیبهشت) این لاک‌پشت‌ها میزبان بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی هستند.

بیش از یک میلیارد انسان در جهان به‌طور مستقیم زندگی‌شان وابسته به تپه‌های مرجانی است؛ بدین معنی که از طریق گردشگری دریایی و ماهیگیری امرار معاش می‌کنند. این تپه‌های مرجانی در مقیاس محلی و جهانی، تأثیرات عمیقی بر سلامت زندگی انسان‌ها دارند، به‌این‌ترتیب که:

1- تخم‌گذاری و حیات بسیاری از جانداران دریایی وابسته به تپه‌های مرجانی است؛

2- بسیاری از داروهای گیاهی مؤثر از میان تپه‌های مرجانی تولید می‌شود؛

3- تپه‌های مرجانی جلوی بروز طوفان و سونامی‌های بسیاری را می‌گیرند؛

  4- بعد از جنگل‌های مناطق بارانی، تپه‌های مرجانی متنوع‌ترین زیستگاه جانوری دنیا را تشکیل می‌دهند؛

  5- بیش از 25% اکسیژن جو توسط جلبک‌های موجود بر روی تپه‌های مرجانی تولید می‌شود.

و نکتۀ شگفت‌انگیز اینجاست که نوعی خارسنگ با چسبیدن بر روی این تپه‌های عظیم و زیبای مرجانی باعث خفگی و مرگشان می‌شوند و تنها شکارچی این نوع خارسنگ‌ها، «لاک‌پشت‌های پوزه‌عقابی» هستند. به بیان خیلی ساده، اگر لاک‌پشت پوزه‌عقابی منقرض شود، تپه‌های مرجانی از بین رفته، ماهیان منقرض و اکسیژن جو به‌شدت کاهش خواهد یافت و این یعنی مرگ میلیون‌ها انسان در آینده‌ای نزدیک، شاید در بیست یا سی‌ سال آینده.

گونه‌های بزرگ‌تر، به‌ویژه گیاه‌خواران، معمولاً به‌عنوان بخشی از تاریخ استعمار و توسعۀ جزیره معرفی می‌شوند، گونه‌هایی نظیر خرگوش، بز و گوسفند که جامعه و پوشش گیاهی جزیره به‌شدت به وجود آن‌ها بستگی دارد. در مثالی دیگر، از بین رفتن جنگل‌های ممن در هاوایی ناشی از چرای گوسفندان بر پرندگان بومی آن منطقه تأثیر گذاشته است و بقای آن‌ را تهدید می‌کند. ترس که یکی از عناصر رفتاری پرندگان است، با گذشت زمان و تکامل صنعت گردشگری در بسیاری از جزایر از میان رفته است و همین عامل اجازه می‌دهد تا گردشگران به‌راحتی به پرندگان نزدیک شده و از آن‌ها عکس بگیرند. ازاین‌رو گردشگری مبتنی بر طبیعت در محیط‌های جزیره‌ای به میزان بکر بودن جزیره و مدیریت اکولوژیکی آن بستگی دارد.

اختلالات پدی‌آمده در جزایر به‌واسطۀ گردشگری این پتانسیل را دارند که زیست پرندگان دریایی را تحت ‌تأثیر قرار دهند. ماهیگیری و توسعۀ سواحل می‌تواند منجر به تغییر غیرمستقیم تأمین مواد غذایی این پرندگان شود، به‌ویژه ماهیگیری طولانی‌مدت در بسیاری از جزیره‌ها، آثار جبران‌ناپذیری بر جای گذاشته است. از سوی دیگر، توسعۀ تجاری و سکونت انسان اغلب منجر به آلودگی مجاری آبی می‌شود و به‌گونه‌ای مستقیم، زیستگاه حیوانات دریایی را با تهدید مواجه می‌سازد. با ادامه یافتن سکونت انسان در جزایر، بسیاری از حیوانات اهلی و خانگی با واسطه به جزیره انتقال داده می‌شوند و تمام این فاکتورها می‌توانند کیفیت حیات‌ وحش یک اکوسیستم جزیره‌ای را دچار افول کند. در مکان‌هایی که حیوانات دریایی اقدام به تخم‌گذاری می‌کنند عوامل مخرب ناشی از گردشگری می‌تواند منجر به افزایش خطر شکار تخم‌ها و جوجه‌های آن‌ها شود، نظیر متروک شدن لانه‌ها و افزایش استرس پرندگان برای تخم‌گذاری.

هر ترکیبی از این پاسخ‌ها به اختلالات ایجادشده می‌تواند منجر به کاهش جمعیت آن گونه شود که بر گونه‌های گیاهی و جانوری دیگری که در جزیره زیست می‌کنند نیز تأثیرگذار است. بااین‌همه تحقیقات بسیاری نیز نشان از آن دارد که برخی گونه‌ها درمقابل فعالیت‌های انسانی تحمل بیشتری دارند. در این میان، گونه‌های ارزشمندی نیز وجود دارند که خود باعث جذب گردشگر به منطقه می‌شوند و توسعۀ گردشگری را رقم می‌زنند. این حیوانات با در معرض توجه قرار گرفتن، دچار استرس یا عادت می‌شوند و همین مسئله زمینه‌ساز تغییرات رفتاری آن‌ها می‌شود که به‌صورت پرخاشگری خود را بروز خواهد داد. ازاین‌رو گردشگری حیات ‌وحش ترکیبی است پیچیده از تصمیمات مدیریتی و اکولوژیکی پی‌درپی و بیش از هر چیز، به آموزش نیاز خواهد داشت.

پرخاشگری اژدهای کومودو

اندونزی به‌عنوان زیستگاه یکی از خطرناک‌ترین خزندگان دنیا با طول سه متر و وزن 70 کیلوگرم به نام اژدهای کومودو گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کند. در این میان، اخباری ناشی از حملۀ این گونه به گردشگران شنیده می‌شود که اغلب از توجه زیاد و عکس‌های پی‌درپی گردشگران احساس نارضایتی می‌کنند. اژدهای کومودو با دارا بودن غدد زهرآگین در فک خود می‌تواند باعث خونریزی، فلج، اسپاسم، شوک و درنهایت مرگ انسان‌ها شود. این اتفاق زمانی تشدید می‌شود که این حیوانات در فصل جفت‌گیری قرار داشته باشند و وجود انسان را تهدیدی برای خود درک کنند. فعالیت‌های آتش‌فشانی، زمین‌لرزه‌ها، از دست رفتن زیستگاه‌ها، آتش‌سوزی، کمیاب شدن طعمه، گردشگری و شکار غیرقانونی کومودوها، همگی ازجمله دلایلی هستند که به وضعیت در معرض خطر کومودوها دامن زده‌اند. پارک ملی کومودو به‌عنوان میراث جهانی یونسکو، هرروزه شاهد خیل عظیم گردشگران است. با اینکه گردشگری کومودو، درآمد درخور توجهی را برای یکی از فقیرنشین‌ترین مناطق اندونزی به همراه داشته، اما باعث ایجاد انباشت زباله، تخریب و گاهی اوقات قاچاق اژدهای کومودو نیز شده است. برخی از متخصصان محیط زیست نگران هستند که ازدحام گردشگران، وضعیت اکوسیستم این پارک را نابود کند. به‌گفتة آن‌ها، این حیوانات باید از آهو و خوک وحشی تغذیه کنند، نه مرغ و بزی که محیط‌بانان از پشت یک کامیون برای آن‌ها پرت می‌کنند.

والپول (2001) در پژوهشی که به بررسی تغذیۀ این گونه در تقابل با گردشگران می‌پرداخت، توجه خود را به این مسئله جذب کرد که تغییر نحوۀ غذا خوردن این جانور که گاه با تغذیۀ کمکی و گاه به‌واسطۀ تغییر در برنامۀ غذایی او صورت می‌پذیرد چه تأثیری بر رفتار او می‌گذارد. نتیجۀ مشاهدات و آزمایش‌های او نشان داد که تغذیۀ منظم بر رفتار این جانور تأثیر می‌گذارد و رفتار دوستانه‌تری با گردشگر دارد و خود را بیشتر به او می‌نمایاند، اما زمانی که از تغذیۀ خود ناراضی است، رفتاری پرخاشگرانه از خود بروز می‌دهد و همین مسئله موجب نارضایتی گردشگر و درنتیجه کاهش درآمد جامعۀ محلی می‌شود. به‌دلیل نگرانی‌ها دربارة هجوم گردشگران به این منطقۀ دورافتاده در اندونزی، مقامات تصمیم به تعطیلی جزیرۀ کومودو در ژانویۀ 2020 گرفته‌اند، جایی که بزرگ‌ترین جمعیت این خزندگان زندگی می‌کنند و کشتی‌های کروز لنگر می‌اندازند. این جزیره حداقل برای یک سال ورود گردشگر را ممنوع کرد. چشم‌پوشی کردن از درآمد گردشگری پارک ملی کومودو برای چنین منطقۀ فقیری آسان نبود، اما مقامات تأکید داشتند که این اقدام برای آیندۀ پارک ضروری است.