ویژگی‌ های گردشگری مذهبی و تفاوت آن با زیارت چیست؟

ویژگی‌های گردشگری مذهبی

اثرات منفی گردشگری را می‌توان تجاری شدن فرهنگ و ایجاد فرهنگ ساختگی، نابه‌هنجاری‌های رفتاری گردشگران در مقاصد گردشگری و زیر پا گذاشتن ارزش‌ها و هنجارهای بومی ذکر نمود. گردشگری مذهبی به‌دلیل ویژگی‌های خاص خود موجب می‌شود که اثرات منفی گردشگری به حداقل برسد. ویژگی‌های گردشگری مذهبی شامل موارد زیر است:

• گردشگری مذهبی، مسافرتی داوطلبانه، موقت و بدون حمایت مالی است.
• انگیزۀ گردشگری مذهبی، مذهب است و با انگیزه‌های دیگر کامل می‌شود.
• در این گردشگری نسبت‌به سایر گردشگران، پول بیشتری خرج می‌کنند و سوغات بیشتری می‌خرند.
• گردشگری مذهبی دارای اثرات منفی زیست‌محیطی، فرهنگی و اجتماعی کمتری نسبت‌به سایر گونه‌های گردشگری است و شاید بخشی از این ویژگی به‌دلیل آموزه‌های مکاتب، ادیان و مذاهب زائران باشد و اینکه بیشتر زائران، افرادی آرام، اهل صلح و مطیع قانون هستند.
• فصلی بودن سفرهای مذهبی و اینکه بسیاری از این‌گونه سفرها تنها در ایام خاصی صورت می‌گیرند.
• افرادی که به این‌گونه سفرها مبادرت می‏ورزند به‌دلیل اینکه بیشتر در جست‌وجوی معنویات هستند، تنوع‏طلب نبوده و بیشتر به‌دنبال سادگی‌اند.
• برخی از سفرهای مذهبی از لحاظ اجرای فرمان‌های مربوط به آن دین و یا مذهب، حالت عبادی به خود می‌گیرند که تمامی افراد مؤمن به آن دین یا مذهب مجبور به اجرای آن سفر می‌شوند؛ مانند حکمی که در دین اسلام مبنی بر وجوب زیارت خانۀ خدا برای تمامی مسلمانان مستطیع وجود دارد.
• مراکز مذهبی و زیارتی مکان‌هایی را برای دیدار فرهنگ‌ها و مناطق مختلف و ارتباط مردم با آنها فراهم می‌کنند.
• گردشگری مذهبی دارای جنبه‌های سیاسی نیز هست، به‌طوری‌که بسیاری از اماکن مذهبی، اماکن ملی نیز به شمار می‌آیند و بسیاری از اماکن مذهبی نیز برای برپایی جشن‌های ملی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
• اکثر سفرهای مذهبی و زیارتی به‌صورت گروهی و جمعی و سازمان‌دهی‌شده صورت می‌گیرند.
• تمامی افراد از هر طبقۀ اجتماعی می‌توانند دست به این‌گونه سفرها بزنند. به عبارت دیگر، این‌گونه سفرها مختص طبقۀ خاصی نیست. تا جایی که در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه که گردشگری در مراحل ابتدایی خود به سر می‌برد، برای بسیاری از طبقات اجتماعی، گردشگری مذهبی تنها فرصت سفر به شمار می‌آید. هم‌چنین این وضعیت در جوامع متوسط و میانی که طبقات متوسط آن ازنظر مالی توانایی سفرهای طولانی را ندارند، بیشتر به چشم می‌خورد و وقت آزاد آن‌ها به‌طور معمول با بازدید اماکن مذهبی و زیارتی پر می‌شود.

تفاوت زیارت و گردشگری مذهبی

از دهۀ 1970، با توسعۀ فزاینده فعالیت‌های گردشگری، برخی از محققان به این نتیجه رسیدند که تفاوت میان دو شکل مسافرت، یعنی زیارت و گردشگری، باید روشن شود. می‌توان مطالعاتی که زیارت را به‏عنوان فعالیت گردشگری در نظر می‏گیرند به دو گروه اصلی طبقه‏بندی کرد:

• گروهی که براساس رویکرد مردم‌شناسی و جامعه‌شناسی به اشخاص، رفتارهاشان، تجربه‌ها و نقش‌های آن‌ها در اجتماع می‌پردازد.
• گروهی که براساس رویکرد اقتصادی، زیارت را به‌منزلۀ فعالیت اقتصادی دانسته و با به‌کارگیری نظریه‌های بازاریابی و رفتار مشتری، آن را مورد تحلیل قرار می‌دهند.

محققانی که درخصوص این دو رویکرد مشخص، مطالعه و تحقیق می‌کنند معتقدند که زائر امروزی را به‌آسانی نمی‌توان از دیگر انواع گردشگری تفکیک کرد. در این رابطه آنچه در مطالعات جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی مورد توافق قرار گرفته است این است که ویژگی‌های مشترک و وابسته‌به‌همی بین دو مفهوم گردشگری و زیارت وجود دارد. علاوه‌بر آن، مطالعات مدیریتی درزمینۀ گردشگری و زیارت نیز به تشابه این دو نوع مصرف‌کننده تأکید می‌کنند. برخی از محققان مشکلات در تشخیص این دو پدیده (یعنی گردشگری و زیارت) را ناشی از این واقعیت می‌دانند که زائر و گردشگر هر دو از یک زیرساخت برای سفرشان استفاده می‌کنند.

درواقع، زائران و گردشگران بازیگران اصلی حوزۀ مذهب و گردشگری محسوب می‌شوند. در بخش اعظم تحقیقات، دو رویکرد متمایز درخصوص زائر و گردشگر وجود دارد. رویکرد نخست که طرفداران بیشتری نیز دارد بر این باور است که زائر و گردشگر اگرچه به‌طور کامل یکی نیستند، تفاوت چندانی نیز با هم ندارند و حتی زمانی که نقش زائران و گردشگران با هم ترکیب می‌شود، ساختار تفکیک‌ناپذیری تشکیل می‌شود که انگیزه‌ها و فعالیت‌های انجام‌شده توسط مسافران در تعیین نقش آنان به‌عنوان گردشگر تأثیر چندانی ندارد و بدین صورت می‌توان نتیجه گرفت که یک زائر، گردشگری است که با انگیزه‌های معنوی و مذهبی سفر می‌کند.

رویکرد دوم بر این اعتقاد است که زائران هیچ شباهتی با گردشگران ندارند. بر این اساس، مسافرانی که انگیزه‏ها و تعهدات عمیق معنوی و مذهبی دارند با آنان که به هدف لذت، آموزش، کنجکاوی، استراحت و نوع‌دوستی سفر می‏کنند، به‌طور کامل متمایزند. درمجموع، ازنظر طرفداران این رویکرد که بیشتر سازمان‌های دینی‌اند، گردشگران کسانی هستند که تنها به‌قصد گذراندن تعطیلات مسافرت می‌کنند و هدف زائران از سفر، انجام شعائر دینی است. اسمیت (1992) گردشگران و زائران را دو گروه جدا از هم نمی‏داند، بلکه دو مفهوم زیارت و گردشگری را به‌صورت یک طیف می‌بیند که گردشگری در یک انتهای آن و زیارت در دیگر این طیف قرار دارند. در این پیوستار و بین این دو قطب، بی‌نهایت احتمال ایجاد ترکیب‌های سکولار (غیردینی) و مذهبی وجود دارد. به اعتقاد اسمیت، این الگو نشان‌دهندۀ تمایلات و علایق متغیر مسافران است که می‌تواند در برهه‌ای گردشگر و درزمانی زائر باشد، بدون اینکه خود نیز از این امر آگاه باشند. سانتوس (2003) با استناد به نظریۀ طیف گردشگری- زیارت اسمیت، معتقد است که گردشگری مذهبی، درست در مرکز این طیف قرار دارد.