منظور از ظرفیت ‏سازی جامعه برای دست‌ یابی به گردشگری پایدار چیست و چه اهمیتی دارد؟

ظرفیت‏سازی

«ظرفیت‏سازی» به یکی از موضوعات تکراری در ادبیات نهادی، دستورالعمل‏های اداره‏های دولتی، سازمان‏های بین‏المللی و سازمان‏های غیردولتی بدل شده است. بااین‌حال، به‌رغم افزایش اهمیت آن، یک تعریف ساده، واضح و موردقبول همگانی از مفهوم «ظرفیت‏سازی» وجود ندارد.

«ظرفیت» عبارت است از: توانایی افراد و سازمان‏ها یا واحدهای سازمانی برای انجام کارها به‌طور مؤثر، کارآمد و پایدار. «ظرفیت‏سازی» فرایندی مبتنی‌بر تقویت توانایی افراد، سازمان‏ها و سیستم‏ها، برای انجام پایدار وظایف اصلی و تداوم بهسازی و توسعه درطول زمان است.

این توافق عمومی وجود دارد که ظرفیت‏سازی جامعه، موتور توسعة انسانی است و در مواجهه با بحران‏های اقتصادی، آب‏وهوایی و مواد غذایی امروز، ظرفیت‏سازی دولتی و اجتماعی، برای طراحی و اجرای راهبردهایی که موجب به‌حداقل رساندن تأثیرات این بحران‏ها و دست‌یابی به پیشرفت پایدار می‏شود، اقدامی حیاتی است.

ظرفیت‏سازی (زمانی‌که توسعة پایدار در دستور کار است) ‏ از توانمندسازی مردم برای درک تمام پتانسیل خودشان آغاز می‏شود. اما ظاهراً سرگردانی پیرامون درک دقیق ابعاد این اصطلاح، همزمان با توسعة توجه به آن، افزایش یافته است. ظرفیت‏سازی، ‏اصولاً، به هرگونه تلاش برای آموزش به کسی برای انجام کاری، یا انجام بهتر وظایف اطلاق می‏شود. درعین‌حال، می‏تواند ایجاد مؤسسات جدید یا تقویت نهادهای موجود هم باشد. بسیاری، ظرفیت‏سازی را تمرکز بر آموزش و تربیت نیروی انسانی می‏دانند، درحالی‏که بعضی، در نگاهی فراتر، آن را بهسازی حقوق فردی، وسیلة حصول و آزادی معنی می‏کنند.

ظرفیت‏سازی درواقع، شامل همة موارد فوق است. فرایندی است که ازطریق آن، افراد، سازمان‏ها و جوامع، برای تعیین و دست‌یابی به اهداف توسعة خود درطول زمان، قدرت و توانمندی به‌دست می‏آورند.

ظرفیت‏سازی برپایة شش اصل استوار است:

• اصل پراگماتیسم: مهم است برپایة آنچه وجود دارد، بسازیم؛ به این معنی که ضروری است هسته‏ای از شایستگی وجود داشته باشد که بتوان آن را بهبود بخشید؛ نه ایده‌آلی برای دست‌یابی به آن.
• اصل روش: ظرفیت‏سازی یک هدف غائی در نظر گرفته نمی‌شود و برای تأثیر، نیاز به زمان دارد.
• اصل مشارکت: ‏ظرفیت‏سازی‏ باید با مشارکت مستقیم افراد یا سازمان‏های مربوط انجام شود.
• اصل چندبعدی: ‏ظرفیت‏سازی، ازمنظر سیستمی، ‏می‏تواند و باید در سه سطح مختلف به‌ کار گرفته شود: سطح فردی، سطح سازمانی و سطح رابطه‌ای و نهادی.
• اصل زیست‏محیطی: اولاً به‌عنوان عامل شایسته‏سازی (مثبت یا منفی) درمورد امکان ظرفیت‌سازی ذی‌نفعان و دوماً، به‌عنوان عنصری که می‏توان از آن برای تحول (سطح نهادی فوق‌الذکر) استفاده کرد.
• اصل انعطاف‌پذیری و ظرفیت انطباق در زمینه‏های مختلف: هیچ «فرمول جادویی» برای ظرفیت‏سازی وجود ندارد. رویکردهای مختلف فعلی محصول بسیاری از استراتژی‏ها، روش‏ها و منابع متمرکز بر تغییر ذهنیت‏هاست، مانند توسعة مهارت‏های فنی خاص و تبادل دانش و مهارت.

اهمیت و سهم ظرفیت‏سازی جامعه برای دست‌یابی به گردشگری پایدار

در دوران کنونی، ‏ظرفیت‏سازی‏ جامعه، به‌عنوان ابزار برجستۀ استراتژی توسعۀ گردشگری، به‌ رسمیت شناخته شده است. این ابزار اگر به‌درستی اجرا شود، ‏می‏تواند در توسعه و آبادانی جامعه نقش بسزایی داشته باشد. به‌منظور ایجاد راهبردهای موفق جدید، درزمینۀ ایجاد ظرفیت گردشگری جوامع، لازم است مسائل مشکل‏ساز موجود را بررسی و تصویر روشنی از وضعیت فعلی ظرفیت‏های اجتماعی و تمامی ظرفیت‏های مرتبط با توسعۀ گردشگری در منطقۀ خاص ارائه کرد. ‏ظرفیت‏سازی‏ جامعه نه‌تنها گامی به‌منظور ایجاد یک صنعت گردشگری پایدار است، بلکه عنصری ضروری برای توسعۀ کلی جامعه به ‌شمار می‏رود. توسعۀ گردشگری و ایجاد ظرفیت در جوامعی که گردشگری برای آنها یک فرصت اجتماعی به‌شمار ‏می‏رود، به‌شدت مرتبط است و نیاز به هماهنگی دارد. مهم این واقعیت است که برنامه‏های ظرفیت‏سازی به جوامع کمک ‏می‏کند تا توانایی خود را در فرایند تصمیم‏گیری درزمینۀ گردشگری افزایش دهند، نه اینکه در زمین بازی خود، تماشاگر باشند. کشورهای درحال‌توسعه و مناطق پیرامونی، به‌ویژه مناطق روستایی، بیشتر از ظرفیت‏سازی جامعه بهره‏مند ‏می‏شوند. آنها مشارکت جامعه در توسعۀ گردشگری را صورت‏بندی ‏می‏کنند و ازطریق ظرفیت‏سازی، ابزارهایی را به‌دست ‏می‏آورند که آنها را قادر ‏می‏سازد تا این کار را انجام دهند.

گردشگری در کشور ما، پتانسیل کاملی از سه‌گانۀ «خورشید، دریا و فرهنگ» را داراست و در پویایی اقتصادی کشور، اهمیت استراتژیک دارد. نباید نادیده گرفت که امروزه، گردشگری یک فعالیت متشکل‌ساز است و ازطریق پیوند با دیگر کشورها، به یک بعد اقتصادی جدید تبدیل می‌شود. گردشگری یک ابزار انسجام اجتماعی-اقتصادی و یک عامل یکپارچگی فرهنگی درمیان مردم است. صنعت گردشگری علاوه‌بر این مزایا، ازلحاظ ثبات منطقه‏ای و امنیت عمومی، زمینه‏ساز تشویق گفتگو و همکاری و مشارکت مطلوب متقابل توسعۀ منطقه‏ای دو طرف ‏است. این تشریک تنها با توسعۀ مدل‏هایی که بتواند هویت، اصالت و کیفیت گردشگری را حفظ و تضمین کند، هم در ارتباط با جنبه‏های اجتماعی مشترک میان اقوام کشور و هم ویژگی‏های خاص هر فرهنگی که در یک منطقۀ خاص وجود دارد، حفظ ‏می‏شود.

توانمندسازی

اصطلاح «توانمندسازی» در متون مختلف اجتماعی، فرهنگی و سیاسی استفاده می‏شود و متناسب با ویژگی هر رشته، تعاریف و تفاسیر متفاوتی برای آن به ‌کار می‏رود. قابلیت‏های فردی، خودکفایی، کنترل، اعتمادبه‌نفس، انتخاب شخصی، زندگی مطابق با ارزش‏های شخصی، توانایی مبارزه برای حقوق فردی، استقلال، توانایی تصمیم‏گیری، آزاد بودن، بیداری و... برخی از معانی توانمندسازی‌اند. توانمندسازی ارزشی ذاتی است که ریشه در نظام ارزشی و اعتقادات محلی دارد. توانمندسازی در سطح فردی و جمعی، و اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی است؛ بنابراین آن را یک فرایند و یا یک پی‏آمد تلقی می‏کنند.

درزمینۀ توسعۀ گردشگری، توانمندسازی به‌صورت «فرآیندی چندبعدی» ‏نگریسته می‏شود که برای جامعه‏ها (اغلب با به‌کارگیری تخصص‏های بیرونی) یک فرایند مشورتی فراهم می‏کند. این فرایند، فرصت یادگیری و انتخاب، توانایی تصمیم‏گیری، قابلیت اجرا/ به‌کارگیری این تصمیمات، پذیرش مسئولیت این تصمیمات و اقدامات و پیامدهای آنها را میسر می‏سازد. توانمندسازی برای جامعه‏های گردشگرپذیر معمولاً نیازمند تغییرات اجتماعی و نهادی است تا امکان جابه‌جایی قدرت (برای اطمینان از تغییرات مناسب) فراهم شود. این تغییرات باید به‌طور همزمان، در سه سطح: کلان، میانه و خرد، روی دهد. روشن است که مناسبات مشترک فعالیت‏های سطوح مختلف موجب مشکلاتی در اجرا و افزایش توانمندی در سطح محلی می‏شود.

برای توانمندسازی، بسته‌به زمینۀ موضوع، تعریف‏های گوناگون ارائه می‏شود. ازمنظر واژه‏پردازی، توانمندسازی با واژۀ قدرت مرتبط است. این مفهوم، مشتمل بر توسعۀ قدرت موجود و یا به ‌دست آوردن آن است. مردم می‏کوشند خودشان (یا با کمک دیگران) کنترل بیشتری بر زندگی خود داشته باشند. وجهی که قرار است توانمند شود به فرایند و تلاش برای به ‌دست آوردن درجۀ نسبی توانایی تأثیرگذاری بر جهان مربوط است.

بحث درمورد توانمندسازی، معمولاً به فعالیت‏های مرتبط با توانمندسازی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی محدود می‏شود. تحول روابط قدرت مستلزم مداخله در این ابعاد و سطوح مختلف است. بنابراین توانمندسازی در ابعاد مختلف، قابل ‌بررسی است:

توانمندسازی اقتصادی: توانمندسازی اقتصادی به‌دنبال این اطمینان است که افراد مهارت‏های لازم، توانایی، منابع برای دسترسی به درآمد کافی و معیشت امن و پایدار را دارند.

توانمندسازی انسانی و اجتماعی: توانمندسازی یک فرایند اجتماعی چندبعدی است که به مردم کمک می‏کند زندگی خود را کنترل کنند. فرایندی که قدرت (یعنی توانایی اجرا) را برای استفاده در زندگی شخصی، جوامع و اجتماع، ازطریق توانایی انجام دادن مسائلی که آنها را مهم تلقی می‏کنند، در مردم، تقویت می‏کند.

توانمندسازی سیاسی: قابلیت تحلیل، سازماندهی و بسیج نیرو و نتیجۀ عمل جمعی موردنیاز برای تغییر جمعی است. اغلب به یک رویکرد مبتنی بر قوانین و مقررات مربوط به توانمندسازی شهروندان برای کسب حقوق و امتیازات آنها مربوط می‏شود.

توانمندسازی فرهنگی: عبارت است از تعریف مجدد قوانین و هنجارها و تجدید فعالیت‏های فرهنگی و نمادین. توانمندسازی ممکن است با استفاده از فرهنگ (به‌عنوان نقطۀ ورود) بر حقوق اقلیت تمرکز داشته باشد.

توانمندسازی ارتباطی: فراتر از مفهوم توانمندسازی فردی یا جمعی است و شامل در نظر گرفتن اهمیت افراد (یا گروه‏ها)، توسعۀ توانایی مذاکره و ماهیت روابط با سایر نهادهاست.

برخی نیز فقط دیدگاه ابزارگرایانه درمورد توانمندسازی را در نظر می‏گیرند و بر اهمیت فرایند، تمرکز بیشتری دارند. ازسوی‌دیگر، کسانی که یک رویکرد تحول‏گرایانه را دنبال می‏کنند، این پرسش برایشان وجود دارد که مشارکت صرف، بدون توجه به نتیجه، چگونه توانمندسازی تلقی می‏شود. به‌هرصورت، این تمایز (فرایند و پیامد) دارای مفاهیم عملی است. تأکید بر فرایند، موجب تمرکز بر ظرفیت‏سازی سازمانی یا افزایش مشارکت گروه‏های قبلاً حذف‌شده در طراحی، مدیریت و ارزیابی فعالیت‏های توسعه می‏شود. تأکید بر پیامدها منجر به تمرکز بر بهبود اقتصادی و افزایش دسترسی به منابع (اقتصادی) است‏.