تعریف ژئوسایت‌ها

مکان‌های مربوط به علوم زمین‌شناختی، مکان‌های مربوط به دانش کرۀ زمین را می‌توان به‌عنوان بخش‌هایی از ژئوسفر که اهمیت ویژه‌ای برای درک تاریخ سیاره‌ی زمین دارد، در نظر گرفت. این سایت‌ها، نشانه‌هایی از تغییر اقلیم، تحولات تکتونیکی و تغییرات مربوط به تاریخچۀ حیات در سطح کرۀ زمین را با خود به همراه دارند.
همانند سایر مکان‌های میراث انسانی و طبیعی، این مکان‌ها نیز به‌عنوان مکان‌های میراث، باید شناسایی و برای نسل‌های آینده تحت حفاظت قرار گیرند. از این رو چنین مکان‌هایی را سایت میراث زمین‌شناختی یا به‌طور خلاصه ژئوسایت می‌نامیم. ژئوسایت‌ها، بازسازی فرایندهای گذشته، اقالیم گذشته، محیط‌ها و عوارض جغرافیایی گذشته را میسر می‌سازند؛ همچنین ژئوسایت‌ها برای مشاهدۀ تاریخچۀ جدید زمین (کواترنری)، فرایندهای جاری و عوارض زمین‌شناختی فعلی زمین نیز حائز اهمیت‌اند. بخشی از ژئوسایت را که در حیطۀ ژئومورفولوژی وارد می‌شود ژئومورفوسایت یا میراث ژئومورفولوژیک می‌نامیم.
شوربختانه در داخل کشور نیز ژئوسایت صرفاً به سایت دارای ارزش گردشگری نسبت داده شد اما آغاز مفهوم ژئوسایت در اروپا قبل از هر چیز‌ میراث بودن مکان از منظر ارزش صرفاً علمی (و نه گردشگری) برای پیشبرد علم زمین‌شناسی و ژئومورفولوژی در جهان بوده است. شایان ذکر است تعداد چشم‌گیری از پژوهشگران داخلی به گمان اینکه ژئوسایت صرفاً یعنی سایت گردشگری و ارزش علمی یعنی اهمیت بالا برای گردشگری به نتایج اشتباهی در مقالات علمی پژوهشی منتشرشده در ده سال اخیر رسیده‌اند. در جهان در دهه گذشته دو رویکرد اصلی برای تعریف ژئوسایت‌ها وجود داشته است: رویکرد محدود و رویکرد جامع.

تعریف محدود

ژئوسایت‌ها، پدیده‌های عینی زمین‌شناختی‌اند که اهمیت ویژه‌ای ازنظر درک تاریخچۀ حیات، اقلیم و کرۀ زمین دارند. ژئوسایت‌ها بررسی تحول مکانی و زمانی یک ناحیه را به‌منظور درک چگونگی ایجاد چشم‌اندازهای خاص (با تأکید بر مفهوم فرایندهای سطحی و اهمیت سنگ‌ها) میسر می‌سازند. بنابراین ارزیابی آنها باید براساس معیار تمییز ارزش علمی آنها (مثل کمیاب بودن، و نمونه بودن در مباحث علوم زمین) باشد.

تعریف جامع

تعریف جامع را پانیتزا و پیاچِنتِه پیشنهاد داده‌اند:
ژئوسایت، هر پدیدۀ عینی زمین‌شناختی است (مثل یک سایت معدنی، یک لندفرم، یک فسیل) که ارزش زیادی ازنظر تأثیر بر روی درک بشر یا بهره‌برداری بشر داشته باشد. آنها چهار ارزش را تعیین کرده‌اند: ارزش علمی، ارزش زیبایی‌شناختی، ارزش فرهنگی- تاریخی و ارزش اقتصادی و معتقدند که اهمیت علمی مکان هم به اهمیت بازسازی تاریخچۀ زمین (یا ویژگی‌های زمین‌شناختی در ابعاد وسیع‌تر) و هم شکل‌گیری حیات بر روی زمین مرتبط است.
رینارد مکرراً یادآوری می‌کند که ارزش زمین‌شناختی، فقط «ارزش علمی» محسوب شود. رینارد همچنین به تمییز ارزش ژئوسایت‌ها در دو سطح مختلف یعنی ارزش اصلی (علمی) و ارزش‌های فرعی (اکولوژیکی، زیبایی‌شناختی، فرهنگی و اقتصادی) ) تأکید دارد.

رینارد می‌نویسد: برای توضیح دو تعریف مذکور، مثال اُلولورو (آیرز راک) در مرکز استرالیا نمونۀ خوبی است؛ اُولورو، بیش از هر چیز، از نکته‌نظر علمی، نمونۀ خوبی از یک اینسلبرگ (مکانی با ویژگی مهم ژئومورفولوژیکی) و مکانی مهم برای تبیین تحولات اقلیمی و زمین‌شناختی در بیابان مرکزی استرالیاست.
درواقع، شکل فعلی اُولورو، به دلیل بروز تغییر و تحولات پیچیده ژئومورفولوژیکی به‌وجود آمده است:
اُولورو، قسمت بسیار کوچکی از یک سامانۀ بزرگ آبرفتی است که تاحدودی با فرایندهای رسوب‌گذاری متوالی پوشیده شده است. اُولورو، ازنظر ارزش‌های فرعی به دلایل بوم‌شناختی، زیبایی‌شناختی، فرهنگی و اقتصادی دارای اهمیت است. ارزش زیبایی‌شناختی این مکان در جهان، به تغییر رنگ آن هنگام طلوع و غروب خورشید مربوط است که ویژگی منحصربه‌فردی به آن بخشیده است. اهمیت اقتصادی این لندفرم به‌دلیل ارزش زیبایی‌شناختی آن است و در طی دهه‌های گذشته هم در خود مکان (به‌ویژه با ساخت سکّوهای مخصوص تماشای طلوع و غروب خورشید برای گردشگران) و هم در محل مجاور آن، یعنی آلیس اسپرینگس، موجب توسعۀ گردشگری شده است.
ارزش فرهنگی این مکان در نزد بومیان استرالیا به اهمیت مذهبی آن گره خورده است. کل این مکان، به‌ویژه تافونی‌های موجود بر روی دیوارۀ بلند، محلی مقدس به حساب می‌آید و به‌دلیل وجود نقاشی‌های قدیمی بر روی سنگ‌ها (آثار باستانی آن) مشهور است.
این لندفرم دارای ارزش والای اکولوژیکی (بوم‌شناختی) نیز هست. گیاهان نادر و بومی بسیاری بر روی آن روییده است و در داخل گردشگاه ملی اولورو- کاتا جوتا واقع شده‌اند. این مکان، هم ازنظر ویژگی‌های فرهنگی (از سال 1994 میلادی) و هم ازنظر طبیعی (از سال 1987 میلادی) در فهرست سایت‌های میراث جهانی سازمان یونسکو ثبت شده است.
از طرفی دیگر، وجود ارزش والای مذهبی و نیز وجود ارزش والای زیبایی‌شناختی و اقتصادی، تضاد مدیریتی خاصی در آن ایجاد کرده است. اهمیت مذهبی مکان باعث شده است تا بومیان محلی استرالیا از اولورو بالا نروند درحالی‌که که باوجود کشته شدن 35 نفر در حین این فعالیت در طول سال‌های گذشته، بالا رفتن از دامنه‌های پرشیب این مکان مرتفع، فعالیت مهیج و ماجراجویانه‌ای برای شمار فراوان گردشگران بازدیدکنندۀ آن به حساب می‌آید. این مثال، امکان به ‌وجود آمدن تضاد حاصل از وجود ارزش‌های گوناگون در یک مکان را نشان می‌دهد. در اُولورو، مجادلۀ جدی بین ارزش‌های اقتصادی (توریست) و فرهنگی (مذهب) مکان، وجود دارد. بنابراین از سال 2017، بالا رفتن از این مکان برای گردشگران ممنوع شده است.