برنامه‌ ریزی اکوتوریسم

برنامه‌ریزی اکوتوریسم عبارت است از تعیین هدف‌ها در حوزه اکوتوریسم و پیش‌بینی عملیات برای رسیدن به آن هدف‌ها. در فرایند برنامه‌ریزی پس از مشخص شدن هدف‌ها، راه‌های نیل به هدف‌ها مشخص می‌شوند و از بین آنها با توجه به مقتضای موقعیت، مناسب‌ترین راه برای تحقق هدف‌ها انتخاب می‌شود.

برنامه‌ریزی یک فعالیت چند بعدی است که با گذشته، حال و آینده سرو کار دارد. از تجربیات گذشته بهره می‌گیرد، از واقعیت‌های زمان حال شناخت حاصل می‌کند و با توجه به وضعیت مورد انتظار در آینده، هدف‌ها را معین و مسیرهای رسیدن به آنها را مشخص می‌کند.

الف) پیش‌بینی‌ها بر اطلاعات واقعی درباره کلیه فعالان و متغیرهای ذخیل در برنامه مبتنی باشند،

ب) برنامه‌ریزان از مهارت‌ها و تخصص‌های پیچیده برنامه‌ریزی بهره‌مند باشند؛

ج) مجریان برنامه‌ها مفاد آنها را بدرستی اجرا کنند.

فرایند برنامه‌ریزی شامل دو دسته پرستش بسیار مهم است:

• پرسش‌های اساسی
• پرسش‌های عملیاتی

اول، پرسش‌های اساسی: برای تعیین مسیر صحیح در برنامه‌ریزی باید به چند پرسش مهم پاسخ داده شود. این پرسش‌ها عبارت‌اند از:

1. کجا بودیم؟
2. کجا هستیم؟
3. به کجا می‌خواهیم برسیم؟
4. چگونه به آنجا برسیم؟

پاسخ پرسش اول، نمایانگر وضعیت درگذشته است و به کمک آن برنامه‌ریزان در می‌یابند که موفقیت‌ها و ناکامی‌ها، نقاط قوت و مثبت و همچنین نقاط ضعف سیستم در گذشته چه بوده‌اند. در این پرسش از تجربه‌های گذشته استفاده می‌شود.

پاسخ پرسش دوم، برنامه‌ریزان را با وضعیت فعلی آشنا می‌کند. برای شناسایی وضع موجود و امکانات در دسترس، با استفاده از روش‌های گوناگون، درباره وضع حاضر اطلاعاتی جمع‌آوری می‌شود و شناخت نسبتاً کاملی از وضع موجود به دست می‌آید. این اطلاعات زمینه لازم را برای طراحی برنامه اینده فراهم می‌کند.

پاسخ پرسش سوم برنامه را از هدف آینده آگاه می‌کند. با توجه به اطلاعاتی که از نقاط قوت و ضعف سیستم به دست آمد و با آگاهی از امکانات بالقوه و بالفعل و همچنین محدودیت‌های احتمالی، زمینه لازم برای تعیین هدف فراهم می‌شود و امکان ترسیم تصویری از وضعیت در آینده به وجود می‌آید. به این ترتیب است که برنامه‌ریزان هدف‌های بلندمدت و میان مدت و کوتاه‌مدت را مشخص می‌سازند و برای رسیدن به آنها برنامه‌های مناسب را طراحی می‌کنند.

در پاسخ پرسش چهارم موضوع اصلی برنامه‌ریزی یعنی تعیین روش‌ها و شیوه‌های کار و همچنین ابزارهای مورد نیاز برای رسیدن به هدف مطرح می‌شود و چگونگی نیل به وضع مطلوب مورد بررسی قرار می‌گیرد. در این مرحله با آگاهی از تجارب گذشته، به مدد شناختی که نسبت به وضع موجود به دست آمده است، با استفاده از قوه بینش و قدرت ابتکار و خلاقیت، با غلبه بر نقاط ضعف و با بسیج امکانات، از فرصت‌های موجود بهره گرفته می‌شود و مسیر و ابزار مناسب برای رسیدن به هدف انتخاب می‌شود.

به این ترتیب، با پاسخ دادن به چهار پرسش اساسی یاد شده، می‌توان برای رسیدن به هدف‌ها طرح مناسب و مقتضی ریخت و با جلب همکاری کلیه ذینفع‌ها و تدارک امکانات، ابزار‌ها، روش‌ها و شیوه‌های مورد نیاز، زمینه اجرای برنامه‌ای را فراهم کرد که نویدبخش تحقق هدف‌ها در آینده است.

دوم، پرسش‌های عملیاتی: در این مرحله برای عملیاتی کردن برنامه تهیه شده و به اجرا در آوردن محتوای آن باید پرسش‌های دقیق‌تری را طرح کرد. این پرسش‌ها عبارت‌اند از:

1. چه؟
2. چرا؟
3. چه کسی؟
4. کجا؟
5. چه زمانی؟
6. چگونه؟

به عنوان نمونه در مورد هر فعالیتی که قرار است انجام شود باید پرسش‌های عملیاتی را به این صورت طرح کرد:

1- چه فعالیتی باید انجام شود؟

2- چرا باید این فعالیت انجام شود؟

3- چه کسی (کسانی) باید این فعالیت را انجام دهد؟

4- درکجا این فعالیت باید انجام شود؟

5- در چه زمانی این فعالیت باید انجام شود؟

6- چگونه باید این فعالیت را انجام داد؟

به این ترتیب، نوع فعالیت گردشگری، دلایل توجیهی برای انجام آن فعالیت گردشگری، افرادی که در اجرای فعالیت دخالت دارند، محل مناسب از نظر جذابیت‌های گردشگری، توالی قدم‌ها و تقدم و تأخر مراحل (زمانبندی برنامه)، و بالاخره چگونگی اجرا مشخص می‌شود و هدف مورد نظر در فاصله زمانی معقولی تحقق می‌یابد.

شکاف برنامه‌ای و اکوتوریسم

در بسیاری از کشورها، به‌ویژه در کشور ما، شکاف برنامه‌ای یکی از مشکلات مهم است. بدین معنی که بین آنچه که پیش‌بینی می‌شود و آنچه دستگاه‌ها عملاً اجرا می‌کنند، تفاوت زیادی وجود دارد. تجربه نشان داده است که بین آنچه در متن برنامه‌ها ذکر می‌شود و اقداماتی که در عمل تحقق می‌یابد، همواره فاصله‌ای موجود است که این تفاضل ناشی از یک یا چند عامل است:

الف) اطلاعات مبتنی بر واقعیت و همه جانبه درباره کلیه متغیرهای برنامه در دست نبوده، و شناخت کافی درباره فعالان و بازیگران سیستم اکتساب نشده است؛

ب) کارگزاران امر برنامه‌ریزی، تخصص، تجربه و آموزش لازم را برای تدوین برنامه نداشته‌اند.

ج) به علت ضعف مدیریت، مجریان در پیاده کردن مفاد برنامه موفق نبوده‌اند و ضعف در اجرا موجب شده که برنامه‌های مصوب، تعیین نیابند.

قلمرو تنوع اطلاعات اکوتوریسم

اطلاعات مهم‌ترین رکن توسعه اکوتوریسم است. با توجه به تعامل‌های پیچیده بین اکوتوریسم و عوامل متعدد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و محیط زیستی، فقط با در دست داشتن اطلاعات واقعی و به هنگام می‌توان به برنامه‌های توسعه‌ای کارا و مؤثر دست یافت.

نظام‌های اطلاع‌رسانی نوین در این فرایند محمل بسیار مناسبی برای ظهور و فعالیت می‌یابند.

پیچیدگی ارتباطات گسترده اکوتوریسم با بخش‌های مختلف، دسترسی به آمارها و اطلاعات روز آمد و به هنگام را ایجاب می‌کند. استفاده از فناوری‌های نوین اطلاعاتی، تبادل اطلاعات مورد نیاز در این بخش را تسهیل خواهد کرد. در حقیقت گردشگری جهانی اولین زمینه‌هایی است که از فناوری‌های اطلاعاتی بهره گرفته است. در کشور ما نیز لازم است که این فناوری‌ها در گردشگری و اکوتوریسم کاربرد یابند و ثمربخشی و اثربخشی را در این زمینه افزایش دهند.

برای برنامه‌ریزی اکوتوریسم نیاز به اطلاعات متنوعی درباره موضوعات مختلف است. برخی از این موارد عبارت‌اند از:

• جذابیت‌های اکوتوریسم (مانند کوه‌ها، جنگل‌ها، دریاها، رود خانه‌ها، حیات وحش و...)
• طبیعت گردان (تنوع علایق و انگیزه‌های متفاوت طبیعت گرد‌ها، درجه تحمل آنها نسبت به سختی‌های سفر، انتظارات آنان و...)
• عوامل اقتصادی (زیر ساخت‌های اقتصادی، شبکه‌های ارتباطی حمل و نقل، بانک‌ها و مؤسسات بیمه‌ای و اعتباری،...)
• عوامل سیاسی (قوانین و مقررات مرتبط با ورود و خروج طبیعت گرد‌ها و مقررات خاص رویداد،...)
• عوامل خدماتی (آژانس‌های مسافرتی، هتل‌ها، میهمان‌پذیرها، کلبه‌های اکوتوریسم،...).
• عوامل اجتماعی و فرهنگی (وضعیت موجود در جامعه، هنجارها، باورها، ارزش‌ها و رفتارهای مورد قبول، آداب، سنن فرهنگی،...)
• عوامل محیط زیستی (وضعیت منابع طبیعی، ظرفیت تحمل منابع طبیعی نسبت به استفاده انسان از آنها، تنوع زیستی در منطقه، شدت انقراض گونه‌ها و...)
• عوامل مدیریتی (ترکیب منابع انسانی، ساختارهای رسمی و غیررسمی مرتبط با موضوع، سیستم‌ها، روش‌ها و شیوه‌های کاری...)
• گروه‌های ذینفع (نگرش‌ها، گرایش‌ها، و ترجیحات گروه‌های علاقه‌مند به موضوع مانند تشکل‌های غیر دولتی، سازمان‌های بازرگانی، مردم بومی و گروه‌های فشار).

چنانچه اطلاعاتی دقیق و معتبر و به هنگام در خصوص نقاط قوت و ضعف، فرصت‌ها و تهدیدها در هر یک از موارد مذکور به دست آید، زمینه و بستر اطلاعاتی مناسبی برای برنامه‌ریزی جامع و همه سو نگر در اکوتوریسم فراهم خواهد آمد. بدیهی است احتمال وقوع شکاف برنامه‌ای در چنین برنامه‌ای بسیار ضعیف خواهد بود.

امروزه مدیران در شرایط پیچیده‌ای کار و فعالیت می‌کنند و مجبور به اتخاذ تصمیمات سنجیده‌ای هستند که موضوع‌های محیط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را با هم بیامیزد، اکوتوریسم نمودی از این پیچیدگی‌هاست. این پیچیدگی مستلزم یک فرایند مستمر برنامه‌ریزی، ارزیابی، نظارت، تحقیق و اصلاح فرایند اجرا به منظور نیل به هدف‌هاست.

تنوع موضوعات و در هم تنیدگی آنها با یکدیگر بر دشواری برنامه‌ریزی اکوتوریسم می‌افزاید. جمع‌آوری اطلاعات معتبر و قابل اتکا، پیش نیاز برنامه‌ریزی تلفیقی و یکپارچه‌ای است که موضوع‌ها را درارتباط با هم ببیند و نقش هر یک را در توسعه اکوتوریسم مشخص کند.