ادیان باستانی کدام‌ اند و در کجا می‌توان آنها را یافت؟

ادیان باستانی

ادیان باستانی غیرالهی به لحاظ برخی ویژگی‌ها با ادیان الهی جهان متفاوت‌اند. ادیان باستانی فطرتی جمع‌گرا، مبتنی بر اسطوره و آمیخته با طلسم و جادو دارند. تعدد خدایان، کیش‌ها، آیین‌ها و مناسک دینی، تشخیص هویتی واحد را برای ادیان باستان دشوار می‌سازد. برخلاف ادیان الهی، در ادیان باستانی، از نزول وحی از جانب خدایی یگانه، متون مقدس آسمانی و بنیادهای دینی مشخص خبری نیست و درعوض نوعی پراکندگی و چندپارگی دینی در آن‌ها دیده می‌شود. در این ادیان، وقایع کیهانی و عناصر طبیعت نظیر ماه، خورشید و ستارگان تنها مسیر شناخت خداوند را نشان می‌دهند؛ عناصری که تنوع بسیار داشته و تجلیات آن‌ها به‌شکل اعجاب‌انگیزی فراوان است.

مصر باستان

مصر باستان به تمدنی در شمال خاوری افریقا در درة رود نیل گفته می‌شود که از 3000 سال پیش از میلاد شناخته شده، سپس در حدود 2000 سال پیش به دست اسکندر مقدونی فتح شد. این سرزمین یکی از کهن‌‌ترین مناطق مسکونی جهان است که با مهاجرت برخی اقوام آسیایی به منطقة مصر سفلا (در شمال) شکل گرفت. بعد از گذشت اندک زمانی، در مصر علیا (در جنوب) نیز نوعی تمدن نوسنگی به‌وجود آمد که تا اندازه‌ای با تمدن مصر سفلا شباهت داشت. درواقع در حدود سال 3100 پیش از میلاد، حکومتی مرکزی و واحد در مصر استقرار یافت و تمدن مصر باستان در قالب دو قلمرو مصر سفلا و مصر علیا تحت پادشاهی نخستین فراعنه به وحدت سیاسی رسید. از آنجا که در این دوران هنوز خط و نوشتار چندان رواج نداشته است، آنچه از پیشینة دین‌داری مردمان قدیم این سرزمین بر جای مانده، بیشتر برگرفته از یافته‌های باستان‌شناختی است.

یافته‌های باستان‌شناختی نشان می‌دهند که دین مصریان از توتم‌پرستی و آنیمیسم شروع می‌شود و پس از گذراندن دوران شرک به دورة یکتاپرستی می‌رسد. بنابراین، می‌توان گفت دین مصریان محصول بیش از 40 قرن تحول و دگرگونی فرهنگی و اجتماعی است که در آن سرزمین به‌واسطة برخورد با افریقاییان و سامیان به‌وجود آمده است. مصریان برای مدت‌ها خدایان محلی را می‌پرستیدند که معمولاً به‌شکل حیوانات اهلی و وحشی ظاهر می‌شدند. پرستش خدایان حیوانی به اندازه‌ای در مصر رواج داشت که معابد مصری حالت نمایشگاهی از حیوانات گوناگون به خود گرفته بود. مردم مصر برخی از حیوانات را مقدس می‌شمردند، ازاین‌روی، کشتن حیوانات مقدس با مجازات همراه بود. جسد این حیوانات غالباً پس از مرگ مومیایی و با آداب ویژه‌ای دفن می‌شد. آن‌ها تقریباً تا قرن اول پیش از میلاد پرستیده می‌شدند. خدایان اساطیری این سرزمین ظاهری متشکل از انسان و حیوان داشتند. مصریان برای آن‌ها قوای انسانی یا مافوق انسانی (خدایی) قائل بودند. هر گروه از حیوانات مقدس اغلب متعلق به شهر خاصی بودند و نگاهبان آن شهر در نظر گرفته می‌شدند.

در نواحی مختلف مصر قدیم، خدایان بی‌شماری با روش‌های ویژه‌ای پرستیده می‌شدند. تعداد این خدایان به حدود دو هزار معبود می‌رسید: هوروس، توث، ایزیس، خنوم، آمون، رع، اوزیریس، آنوبیس از آن جمله بودند؛ برای نمونه در «تبس»خدای «آمون» به‌صورت «قوچ» جلوه‎گر می‌شده است. با گذشت زمان، پرستش فراعنه در مصر مرسوم شد. در حکومت پادشاهی مصر کهن، پادشاه سرور مطلق زمین بود که درنهایت به خدایی نیرومند بدل شد و در نظر مردم، ناظم الهی جهان به شمار می‌آمد. او از معرفت کامل برخوردار بود، درنتیجه نیازمند هیچ قانون و ضابطه‌ای نبود. بدین ترتیب، در نظر مصریان فراعنه از فرّه خدایی بهره داشتند. ولی آنان براثر بسط قدرت، خواستار مقامی والاتر شدند و خود را در زمرة خدایان درآوردند.

در دورة کوتاهی، نوعی یکتاپرستی در مصر رواج یافت. در این دوران آتون (خدای خورشید) به‌عنوان سرچشمة کل حیات پذیرفته شد و پادشاه زمان، نام خویش را از آمن‌هوتپ چهارم یا آمنوفیس چهارم به آخِن‌آتون تغییر داد.

در همة باورهای دینی مصریان باستان (از ادیان ابتدایی تا آیین‌ یکتاپرستی) پدیدة مرگ از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. مردمان این سرزمین عقیدة راسخی به زندگی پس از مرگ داشتند و آن را ادامة حیات زمینی و کاملاً مشابه با آن می‌دانستند.

یونان باستان

یونان از کهن‌ترین سرزمین‌های متمدن جهان است. در میان اقوامی که در اروپا استقرار یافتند، مردم یونان نخستین قومی بودند که توانستند به موقعیت حائز اهمیتی در تاریخ دست یابند و سرزمینشان را به‌عنوان مهد تمدن اروپا معرفی کنند.

به‌طورکلی تاریخ یونان باستان را می‌توان به دو دورة قبل و بعد از آریایی‌ها تقسیم کرد. نخستین نشانه‌های تمدن و اسکان دائم در یونان باستان در جزیرة کرت مشهود است. از آنجا که یکی از مشهورترین پادشاهان این جزیره مینوس نام داشت، تمدن کرتی به «مینوسی» معروف شد که در فاصلة قرون چهاردهم تا شانزدهم قبل از میلاد به شکوفایی شایان‌توجهی رسید. این بخش از تمدن یونان که در چهار هزار تا پنج هزار سال قبل از میلاد در جزیرة کرت شکل گرفت متعلق به عصر مفرغ است. مورخان مردم ساکن در این سرزمین را اژه می‌خوانند.

پیشینة عقیدتى مردم یونان باستان در مذاهب بدوى ریشه دارد. در دین عمومی یونان، آثار و بقایای آیین توتم وجود داشت و گیاه مقدس در آن دیده می‌شد. نوعی از درخت بلوط تقدس داشت و به‌عنوان هاتف و غیب‌گو به کار می‌رفت. در افسانه‌های یونان هریک از حیوانات مقدس غالباً به‌منظور قربانی برای خدایان استفاده می‌شدند (مانند سوسمار که قربانی آپولون سوروکتون بود). برخی از حیوانات با خدایان همراه بودند؛ مثلاً عقاب با زئوس بود و جغد در کنار آتنه قرار داشت. یک بار زئوس به شکل قو درآمد. قو مربوط به توتمی است که سپس در مقام خدایی شناخته شد. زئوس بزرگ‌ترین خدای یونانیان بود که زئوس پاتروس به معنای زئوس پدر هم خوانده می‌شد.

نشانه‌هایی نیز مبنی بر جان‌پرستی در یونان باستان به دست آمده است. اقوام بدوی این سرزمین به ارواح بسیارى عقیده داشتند که در طبیعت ساکن بودند و مى‌توانستند به‌صورت انسان یا حیوان در‌آیند. ممکن بود روحى که در چشمه قرار داشت به‌صورت اسب نمایان شود. ارواح مردگان به شکل مار، پرندگان و پروانه ظاهر مى‌شدند.

مردم یونان خدایانشان را شبیه انسان تصور می‌کردند که نیاز به خوردن و آشامیدن داشتند، همسر اختیار می‌کردند و فرزند می‌آوردند، شاد یا غمگین می‌شدند، اما برخلاف انسان پیر نمی‌شدند و جاودانه می‌ماندند. از قدیمی‌ترین الهه‌ها در سرزمین یونان می‌توان به گایا و اورانوس اشاره کرد که مدت‌ها مردم یونان آنان را پرستش کردند، اما همان‌گونه که ذکر شد معتبرترین خدای یونانیان زئوس است که او را به شکل انسانی با هیبت و جبروت تصویر کرده‌اند.

مردم یونان باستان بی‌واسطه یا باواسطه اغلب از طریق رؤیا با خدایان خویش در ارتباط بودند. آن‌ها از طریق پرندگان یا به یاری تعبیر رؤیاها با خدایان مشورت می‌کردند. اگرچه به باور مینوسی‌ها سرنوشت انسان را خدایان رقم می‌زدند، اما انسان‌ها می‌توانستند با نیایش و پیشکش کردن قربانی، خدایان را از خود راضی کنند و شرایطشان را تغییر دهند. البته خدایان نیز گاه می‌پذیرفتند و گاه دست رد به سینة آنان می‌زدند. در این میان، مرگ تنها تقدیری بود که انسان از آن راه گریزی نداشت.

روم باستان

اگر یونان را مادر تمدن غرب بدانیم، شاید بتوان گفت که روم باستان پدر این تمدن کهن است. آیین‌های رومی نیز مانند سایر ادیان باستانی کم‌وبیش در ادیان بدوی ریشه دارند و متأثر از باورهای هندواروپایی، یونانی و عقاید شرقی هستند که در طول دوره‌های مختلف دچار دگرگونی شده‌اند. آثار برجای‌مانده نشان می‌دهد که توتم‌پرستی در روم باستان به دو صورت اعتقاد به گیاهان مقدس مانند درخت انجیر و باقالا و حیوانات مقدس، که پشتوانه‌ای از افسانه‌های قدیمی داشتند، وجود داشته است.

آیین دیگر رومیان باستان جان‌پرستی بود. پیروان جان‌پرستی برای هرچیز از انسان، حیوانات، جمادات و مظاهر طبیعت، قائل به روحی بودند که آن را نومن و در جمع نومینا می‌خواندند. بعضی از این ارواح نیکوکار و برخی بدکار بودند. این ارواح، که بعداً جنبة الوهیت یافتند، طبیعتی مبهم و نامشخص داشتند. رومیان در دوره‌های بعد برای آن‌ها شخصیت قائل شدند و نمادهای اساطیری ساختند.

به‌تدریج ارواح به‌صورت خدا درآمدند؛ مثلاً تمامی ارواح حامی زنان در رب‌النوع ژونون متمرکز شدند. ارواح نگهبان درها ترکیب شدند و به‌صورت یک خدا درآمدند و ژانوس نام گرفتند. ژانوس دو صورت به خود گرفت: یکی از شهر مراقبت می‌کرد و دیگری خارج از شهر را نگهبانی می‌کرد تا کسی بدون صلاحیت در آن راه نیابد. درهای معابد این خدا در زمان صلح بسته و در زمان جنگ باز بود.

علاوه بر این‌ها، رومیان به خدایان بی‌شماری معتقد بودند و دنیا را از رب‌النوع‌های متعدد پر کرده بودند. از میان ارواح و مظاهر خدایان، که تعداد آن‌ها به چندین هزار می‌رسید، چند صورت رب‌النوع بیرون آمده که به‌عنوان خدایان قدیمی، قدرت و عظمت بیشتری در آن‌ها حلول کرده بود. ژوپیتر، زحل، نپتون، ونوس و هرکول از این جمله‌اند.

ایران باستان

سرزمین ایران از دیرباز به دلیل موقعیت جغرافیایی ویژة خود با تمدن‌های کهن حوزة میانرودان (بین‌النهرین) و مدیترانه هم‌جوار بوده است و به‌واسطة مراودات فرهنگی، اجتماعی و آیینی متقابل با آن‌ها به خاستگاه و محل ترویج عقاید و ادیان گوناگون مبدل شده است. آیین‌های زروان، مهرپرستی، زرتشتی و مذاهب مانی و مزدک در ایران ظهور کردند و رواج یافتند. برای ادامه، به کتاب مراجعه کنید.